/dev/null Web Günlüğü

FELSEFE Ders Notları 2

Ortaçağ Felsefesi

Eriugena'nın kelime anlamı "İrlandalı", "İrlanda'da doğmuş" demektir. Başka bir  şekilde ifade edilirse Eriugena, "Erin halkından doğan" anlamına da gelir. Ortaçağ’ın yegane İrlandalı filozofudur.

Eriugena, Karolenj döneminde İrlanda’dan Avrupa’ya göç etmiş olan çok sayıda bilginden birisidir. Kendisinden önce yaşamış olan önemli filozof/din adamlarının eserlerini Eski Yunancadan Latince'ye aktarmıştır ve bunlar üzerine çeşitli yorumlar yazmıştır. 

Ioannes Scotus Eriugena, bir Ortaçağ filozofu olarak,  Tanrı ile dünya arasındaki bağlantıyı kendisi için bir ilgi konusu yapmıştır. Bu bağlantının en belirgin tarzı, Tanrı gibi birlik sergileyen bir varlık ile dünya gibi çokluk barındıran bir durum arasındaki ilginin nasıl kurulabileceğidir. Bu birlik ve çokluk ilişkisi, nihayetinde insanın Tanrı'dan nasıl çıktığını ve O'na nasıl geri döneceğine ilişkin bir sorgulama süreci meydana getirir. Bu sorgulama sürecinin temelinde, tıpkı diğer bütün filozofların yaptığı gibi, hakikati arama kaygısı yatar.

Eriugena'nın da Tanrı veya yaratılış ile ilgili olarak sorduğu soruların tümü hakikatle, hakikat sorgusu ile bağlantılıdır.

Eriugena'nın Periphyseon başlıklı eserinin birinci kitabında, Usta şeylerin en başta ve temel ayrımının "olanlar" ve "olmayanlar" şeklinde söz konusu edilebileceğini ileri sürer . Bu ayrımın zihinlerde tam olarak belirginlik kazanabilmesi için de doğanın bu ayrımı kuşattığını ayrıca belirtir.

Eriugena için Varlık, akıl veya duyular aracılığıyla kavranılan herhangi bir şeydir. Bununla birlikte, akılla veya duyularla algılanamayacak olan türden var olanlar da bulunmaktadır. Bu var olanların en başında da Tanrı gelmektedir.

Ortaçağın neredeyse tamamını etkilemiş olan bu anlayışa göre Tanrı, hiçbir şekilde aklın veya duyuların nesnesi olamaz. Yaratılan aynı zamanda yaratan doğa diyerek ilahi idealardan bahseder.

Bu anlayış, Augustinus gibi bazı filozoflarda esnemiş ve daha yumuşak bir şekilde anlaşılmıştır. Bu anlayışla biçimlenen doğayı Eriugena, Periphyseon'da dörde ayırmaktadır: 

Bu dört bölümleme aslında temel olarak ikiye indirgenebilir. Bu iki kısmın birinde Tanrı, diğerinde de O'nun yarattıkları yer alır. Nutritor'un ortaya koymuş olduğu ilk bölümlemede açık bir şekilde görülen, bu doğa türünün Tanrı olduğudur. 

Bir yaratıcı olarak Tanrı, her şeyin kendisinden meydana geldiği, dolayısıyla İlk ilke olarak görülen Neden'dir. O'nun ilk bölümlemede en dikkat çekici özelliği bir Yaratan olmasıdır. Daha önce de dile getirildiği gibi "Yaratıcı" özellik felsefeye çok sonraları girmiş bir durumdur. Özellikle Antikçağ felsefesinde "yoktan var etme" yani "yaratma" söz konusu değildi.

Tanrı'yı anlatan birinci ayrımda "yaratan ve yaratılmayan" yer almakla birlikte, gene Tanrı'yı işaret eden dördüncü ayrımda ise "ne yaratan ne de yaratılan" ifadesi göze çarpmaktadır. Buradan anlaşıldığı kadarıyla dördüncü ayrımda Tanrı artık yaratma eyleminden vazgeçmiş gibi durmaktadır.

Eriugena'nın Tanrı ve Yaratılış Anlayışı: Tanrı insanın en üstün özellikleriyle bile kavranamayacak yapıdadır. Yaratıcı olan tanrının ötekilik özelliği vardır. Tanrı nüfuz ve tarif edilemez bir varlıktır.

Tanrı, "zamanda başlangıcı olmayan" ve kendi varoluşu için "nedensiz" bir yapıdadır. Tanrı'nın, kendisinden önce ilişki içinde olduğu herhangi bir varlık söz konusu değildir. Böyle bir varlık olmuş olsaydı Tanrı'nın başlangıcı veya nedeni olurdu; oysa bunun tam tersi geçerlidir.

Tanrı, her şeyin doğasının bizzat yaratıcısıdır ve bu şekliyle de her şeyin Nedeni ve Başlangıcıdır. Bundan dolayıda doğanın ilk ayrımındaki yaratan ve yaratılmayan ile  Tanrı'nın kastedildiği açıktır.

Tanrı, sınırları belli olmayan bir varlıktır. Tam da bundan dolayı tanrı kendi kendisini kavramak veya tanımlamak bakımından yetersizdir. Kendisinin ne olduğunu bilemez; zira kendisi bir "ne" değildir. Herhangi bir var olan belli terimlerle tanımlanan sınırlı bir şeydir. Bilgi dediğimiz şey de bu tarz bir var olanın tanımı veya kavranışıdır. Tanrı, sonsuzluğu, sınırsızlığı nedeniyle bütün bu tarz var olanların ve bilginin üstünde yer aldığından O'nun kendisini bilmesi imkansızdır.

 "ne yaratılmış ne de yaratan doğa": Yaratılmamıştır; zira hiçbir şey tarafından bir etkiye maruz bırakılmamıştır. Yaratmayandır; çünkü her şeyin nihai hedef olarak kendisine döndüğü bir noktada artık herhangi bir yaratma eylemi içinde olması mümkün değildir. Her şey artık bizzat kendi ezeli ve ebedi akılları olan Tanrı'ya dönmüştür ve bu özelliklerinden dolayı da artık kendilerine yaratılmış (veya yaratık) denmekten vazgeçilmiştir.

Eriugena’ya göre bütün varolanlar, kendilerini yaratan Tanrı'dan uzaklaştıkları ölçüde yaratılmışlıklarını daha açık bir şekilde sergilemektedir.

Dördüncü ayrımda, bütün yaratılanlar Tanrı'da bir araya geleceklerinden onların yaratılmışlık özellikleri de ortadan kalkmış olacaktır. Bu durum, güneşin ortaya çıkmasıyla gözden kaybolan yıldızlarınki ile benzerlik taşımaktadır. Sonuç olarak, bu dörtlü doğa ayrımının ilkindeki Tanrı, yaratılanlar açısından bir Başlangıç; dördüncüsü de gene yaratılanlar açısından bir Son olarak düşünülebilir. Her iki durum da, yani Başlangıç ve Son, Tanrı'nın varoluşu bakımından dışarıda bırakıp yarattıklarına yüklediği özelliklerdir. Çünkü O Başlangıçsız ve Nedensizdir.

Eriugena'nın ikinci doğa ayrımı olan "yaratılan ve yaratan" doğa, anlaşılması bakımından diğerlerinden biraz daha güç bir ayrımdır. İlk bakışta burada anlatılmak istenilenin, yaratılmışlığın dan dolayı insan türü olduğunu düşünebiliriz.

Eriugena, doğanın ikinci ayrımı meselesini tartışırken, ilginç bir İncil yorumuna da imza atar. Hıristiyanların Kutsal Kitabı olan İncil'in başında "Başlangıçta söz vardı" ifadesi yer almaktadır.

Eriugena’ya göre Grekçedeki "logos" kelimesini "söz" olarak çevirmek seçeneklerden sadece bir tanesidir. Logos kelimesi aynı zamanda "akıl" veya "neden" anlamlarına da gelmektedir. Dolayısıyla "Başlangıçta akıl vardı" veya "başlangıçta neden vardı" demek de, ilki kadar geçerli olabilecek bir tercih kullanımıdır.

Eriugena, Tanrı'yı yaratılanların varlığı ile özdeşleştirdiği için panteist olmakla suçlanmıştır.

Periphyseon'daki dördüncü ayrıma genel olarak "analiz" adı verilmektedir. Bu süreci en iyi tarif edecek ifade "her şeyin nihai hedefi olarak tanrı vardır"

Analiz sürecini anlatırken Eriugena'nın başvurduçu kavramlardan ikisi Grekçedeki "füsis" (doğa) ve "ousia" (öz) ile  Latincedeki "natura" (doğa) ve "essentia" (öz) kavramlarıdır. Ona göre Grekler sıklıkla ousia için füsis kelimesini,füsis içinde ousia kelimesini kullanmıştır.

Ousianın uygun kullanımındaki anlamı özdür. Bu yüzden ousianın bulunduğu görülür veya görülmez bütün varlıklarda bozulma, çürüme veya azalma söz konusu edilemez.

Füsis kelimesi ise Grekçedeki "füomai" yani "doğuyorum"; "ekiliyorum" yada "meydana getiriliyorum" karşılıklarına sahiptir. Buradan hareketle diyebiliriz ki, kendi akıl sağlığı içinde devamlılık gösteren her varlık bir ousia'dır.

Eriugena’nın insan anlayışı ve insanın evrendeki yeri

Eriugena'ya göre yaratılış kesintisiz bir süreçtir ve bireysel olanın vücut bulmasıyla sonlanır. Bunlardan melekler maddi olmayan, insansa maddi varoluşu sergiler. İnsan hem hayvani hem Tanrısal özellikler taşıyan bir varlıktır; tek ve aynı akılsal ruh ile birleşmiş olan bedenden meydana gelir. Bu birleşmiş yapı harika ve anlaşılabilir bir şekilde ikiye ayrılır. Bunlardan bir tanesinin içinde insan, Yaratıcı (Creator)'nın imgesinde (imago Dei) ve benzerliğinde yaratılır. 

Yaratılış beş parçaya ayrılır: 

Bu beş parçanın hepsi de her şekilde insanda bulunur. İnsanın Tanrı'nın simgesinde yaratılan kısmı ise ruhtur. Dünya insan için yaratılmıştır. İnsan Tanrı'nın Zihninde ezeli ebedi bir şekilde biçimlenmiş belli bir zihinsel kavramdır. Tanrı’nın zihninde belirlenmiş olan bir kavrayış olduğu için insan bilginin içine doğmuştur. 

Bilgi, ilahi ve insani olmak üzere ikiye ayrılır. İlahi bilgi, Yaratıcı Bilgelik’te bulunur ve bu bilgi bütün bir yaratılışı için birincil öneme sahiptir. Buna karşılık yaratılmış olan varlıktaki bilgi ikincil öneme sahiptir ve daha yüksek bilginin etkisini sürdüren bir karakteri bulunmaktadır. İçinde yaşadığımız dünya duyularımıza karşılık gelen bir dünyadır. Duyulanabilir nesne, kesin olarak belli bir zaman ve belli bir mekandadır; oluş ve bozuluşa tabidir. 

Bu ve benzeri yaklaşımları onun günümüze kadar süren etkisini güçlendiren önemli anlayışlardır.

FELSEFE Ders Notları 2

Ortaçağ Felsefesi

Anselmus (1033-1109) 

Anselmus Tanrı'nın varlığına ilişkin ontolojik kanıtıyla tanınan Hıristiyan filozoftur. İtalyalıdır ama 1093’den sonra İngiltere’de Canterbury başpiskoposluğu yapmış ve orada ölmüştür.

"İnanmak için, anlamaya çalışıyorum" değil de "Anlamak için inanıyorum" tavrının başlatıcısı olan ve inanç - akıl ilişkisi söz konusu olduğunda, akıl karşısında inanç ya da imana, bilgi karşısında da otoriteye öncelik veren Hıristiyan düşünürdür. Proslogion adlı eserinde Augustinus’un “anlamak için inanıyorum” önermesini almış, inancı akıl ile temellendirmeye çalışmıştır. Anselmus’un bu çabası, skolaztizmin, akıl ile inancı birleştirmeye çalışmasının bir göstergesidir. 

Anselmus, yargıların mutlağı olmalıdır der. Örneğin iyi varsa mutlak iyi de olmalıdır. Varlık varsa mutlak varlık da olmalıdır. Bu düşünce yoluyla Tanrı’nın varlığı ispatlanmış olur. Anselmus’un, bir başka Tanrı kanıtlaması da şöyledir; Tanrı en yetkin varlıktır. Tanrı’nın var olmadığını düşünürsek, bir yanıyla Tanrı eksik kalmış olur. Oysa Tanrı’nın tanımı en yetkin varlık olduğudur. Demek ki Tanrı vardır. Anselmus, Augustinus'un ilk günahın bütün nesiller boyu sürdüğü düşüncesini kabul eder.  

Anselmusun Tanrı kanıtlamasına Ontolojik Tanrı kanıtlaması denir. Tanrı kanıtlamasına Ontolojik Tanrı Kanıtlaması denmesinin nedeni, onun aşırı gerçekçi yaklaşımıdır.

Skolastizmin bu ilk döneminde din ve felsefe uzlaştırılmaya çalışılmıştır. Dinsel kavramlar, akılla açıklanmaya çalışılmış ve bunun için Platon’nun kavram realizmi kullanılmıştır.

Platoncu görüşü benimsiyordu. İnsani bilginin kaynaklarının akıl ve iman olduğunu düşünmekteydi. İman bütün bir insan araştırmasının başlangıcı olmalıdır diyordu. 

Anselmus, Monologion’u kaleme aldıktan sonra Tanrı’nın varoluşunu kanıtlamak için daha basit bir yol olup olmadığını düşünmeye başlar. Bu düşünceleri onu çok basit bir Tanrı kanıtlamasını oluşturmaya yöneltir. Proslogion adlı eserinde okuyucuyu yönlendirirken Tanrı kanıtlamasını inşa edeceği yolu da belirlemiş olmaktadır. Bu kanıtlama, Tanrı sevgisi ve Sezgi aracılığıyla gerçekleşecektir. 

Anselmus Tanrı kanıtlamasında Augustinus'u takip etmiştir. Augustinus Tanrıyı tarif ederken kendisinden daha iyisi düşünülemeyecek olan, Tanrı hem akılda hem gerçeklikte vardır demiştir.  Kanıtlama akılda başlar ve ilahi aydınlanmanın yardımıyla devam etmektedir. 

Gaunilon Anselmusa karşı çıkmıştır. Gerçekliğe ulaşamayız ve Aptal Namına adlı eserinde bunu bir aptal söyleyebilir. Ama Tanrıyı algılayabildiğinden daha fazla algılayamaz demiştir.  

Anselmus buna savunma yapmıştır. Tanrı olmaması düşünülemeyecek olandır, gerçeklikte bununla zorunlu olarak biçimlenir demiştir.  

Anselmus tümeller tartışması çerçevesinde gerçekçi bir filozoftur.  

Tümeller Tartışması: 11YY ve 12YY'da doruk noktasını bulmuş bir problemler yumağıdır. Problemin asıl kaynağı Porphyrios'un Isogoge isimli eseridir. Burda tümel olarak anılan ve Aristotales'in ikincil töz adını verdiği tür ve cinslerin durumunu sorgular. Tümel varmıdır, varsa nerdedir, maddimidir gibi soruları yorumlamıştır. Tümeller tartışmasına en etkili yorumu Boethius getirmiştir. Sonrada Porphyrios getirmiştir. 

Anselmus'un Ahlak Anlayışı: Augustinus gibi hakikatın bir başı ve sonu yoktur, hakikat tanrıyla özdeştir der. Hakikat sadece tanrı tarafından bilinir. Doğruluk irade, düşünce, eylem ve şeylerde söz konusudur. Doğruluk duyunun nesenesi olmadığı için sadece akıl tarafından algılanır.  

De veritate adlı eserinde hakikat, doğruluk, adalet değiş tokuş edilen kavramlardır der. Adalet iradenin doğruluğuyla ilgilidir. İrade düzgünse doğruluk bulunur. İradenin 3 anlamı vardır:  

İrade her zaman doğruyu tercih etmemiz için kullanılan bir güçtür. Bazan yanlış tercih yaparız bu irade özgür demek değildir. İrade doğruluğun kendisi için doğruluğun devam etme gücüdür. O yüzden bencil olup isteniyor diye yanlışa gidilmemelidir. 

Anselmus’un ahlak anlayışı, büyük ölçüde ilahi dayanakları olan bir anlayış sergilemektedir. Anselmus, Tanrı’nın hüküm sürdüğü insan aklına boyun eğerek özgür bir iradenin gerçekleşebileceğini düşünmektedir. Akıl, zaten en başından itibaren ilahi egemenliği kabul ettiğinden özgürlüğün de ilahi otoriteye uygun bir biçimde ortaya çıkması kaçınılmazdır. Anselmus’a "Skolastisizmin Babası" adı verilmiştir. En yoğun tartışmalarda bile aklın ve düzgün düşünmenin önemini yansıtan bir ciddiyet içinde olmuştur. En büyük özelliği ise Augustinus’tan devraldığı anlayışla inşa ettiği Tanrı kanıtlaması olmuştur.

Abelardus (1079-1142)

Pierre Abelard (Petrus Abelardus) Fransız skolastik düşünürü, tanrıbilimci; dil, diyalektik ve ahlak filozofu. Tümeller sorununa getirdiği çözüm ve diyalektiği özgün kullanım biçimiyle tanınan Fransız ilahiyatçı ve felsefeci. Ayrıca şiirleri ve Heloise ile yaşadığı aşk macerasıyla da ünlüdür.

Abaelardus'un yaşamı üstüne oldukça geniş bilgi vardır. Bunun başlıca nedeni ünlü Historia Calamitatum (Bir Mutsuzluk Öyküsü, 1988) adlı yapıtında kendi yaşamına oldukça geniş yer vermiş olmasıdır. Ailesinin beklentisinin aksine Fransa'da felsefe, özellikle de mantık eğitimine yöneldi. Felsefede karşıt uçları temsil eden öğretmenleri Compiegne'li Roscelin ve Champeaux'lu Guillamue ile sert tartışmalara girişti. Roscelin, tümellerin birtakım sözcüklerden ibaret olduğunu öne süren adcı (nominalist) düşünürlerdendi. Guillaume ise Paris'te tümellerin gerçekten var olduğuna inanan bir tür Platoncu gerçekçiliği savunuyordu. Abaelardus kendi mantık yazılarında bağımsız bir dil felsefesini başarıyla geliştirdi. Sözcüklerin anlamlı bir biçimde nasıl kullanılabileceğini gösterirken, bir yandan da fiziğin alanına giren şey'lerin (res) doğruluğunu kanıtlamakta dilin tek başına yeterli olmayacağını vurguladı.

Dil felsefesi ve mantık  "Tümeller Tartışması" nı başlatmış, mantık konusundaki temel çalışması Logica Ingredientibus (Yeni Başlayanlar İçin Mantık / Porphyrios Üstüne Yorumlar) aracılığıyla özgün bir dil felsefesi ve mantık kuramı geliştirmiştir 

Abelardus da Tanrıbilim, tanrıbilime ilişkin düşüncelerini ise ortak izleklerini tanrıbilimin temel kavramlarından biri olan "üçleme" nin oluşturduğu Theologia Summi Boni (En Yüce İyinin Tanrıbilimi), Introductio ad Theologiam (Tanrıbilime Giriş) ve Theologia Christiana (Hıristiyan Tanrıbilimi) adlı yapıtlarında sunmuştur.

Abelardus temelde her şeyin tikel olduğunu düşünmekteydi. Abelardus’a göre tümellerin şeyler/nesneler olmadıkları açıktır.

Abelardusa göre doğada ikili bir ayrımdan söz edilir.bunlar anlama gücü ve duyulardır.duyular bedeni kullanır fizik nesnelerdir. Akıl ise soyutlama gücünü yerine getirir.bedene gereksinim duymaz.

Abalerdusa göre Aklın oluşturduğu 2 tip davranış vardır der. Birisi bulanık ve geneldir insan gibi. Diğeri bir tikeli işaret eder isim gibidir. Örneğin Sokrates

Abelardus genel kavramların soyutlama aracılığıyla inşa edildiklerini söyler. Soyutlama bir şeyin bir özelliğini görüp diğerlerini görmemesi demektir. Mesela kırmızı elma = yuvarlak tatlı sulu kırmızı. Fakat aklımızdan sadece kırmızı geçerse diğer özelliklerini soyutlamış oluruz.

Abelardus'un Tümel Öğretisi: Porphyrosun sorularını cevaplıyarak şu şekilde özetler:

Abelardus hiçbir zaman dine ve dinin temel olgusu olan inanca indirgenemez. Akla değer verişi, bir antik çağ düşünürü kadar akla dayanışı, insanın ancak akıl varlığı olmasıyla ahlak fenomeninin var olacağını öne sürmesi, diyalektiğe verdiği büyük önem bunu bize açıkça göstermektedir. 

En başta günah kavramını ele almıştır. Günahın bireysel yönüne dikkat çekmiştir. Günah: Bilerek ve istiyerek tanrının kendisine ve onun emirlerine karşı helmektir.  

Abelardusa göre eylemlerimizden önce en önemlisi içimizdeki niyettir.niyet eylemden önemlidir. Günah kötü niyetlerden sonra ortaya çıkar.niyetimizin iyimi kötümü olduğu tanrının buyruklarında yazar. 

Abelardusun ahlak öğretisi öznel ahlaktır. Bireysel niyet vardır temelinde.  

Abelardusa göre insan tanrının iradesi hakkında herhangi bir bilgiye sahip değilse ve eylemleride imanın emrettiklerine uygun değilse o zaman bu insanın günah işlemekte olduğunu söyleyemeyiz.

Abelardusa göre tümel sözcüklerin akılda meydana getirdikleri zihinsel imgelerin en genel özellikleri  karmaşık ve genel kavrayışlar olmalarıdır.  

FELSEFE Ders Notları 2

Ortaçağ Felsefesi

Orta Çağ, felsefe tarihi açısından son derecede önemli ve zengin içerikli bir dönemdir. 

Zamansal olarak Orta Çağ Felsefesi Augustinus (354-430) ile başlamıştır St. Thomas’lı Iohannes (1589-1644) ile son bulmuştur.

İlki ile ikincisi arasında, felsefi olarak ve ilahiyata dair pek çok benzerlik bulunduğunu söylemek mümkündür. Başka kelimelerle ifade edecek olursak, bu bin yıllık süreçte ele alınan felsefi meseleler, bir miras devralma titizliği içinde irdelenmiştir. 

Felsefe tarihinin belki de en önemli ismi olan Platon M.Ö. 348’de öldü. Onun ölümünden sonra bir süreliğine Aristoteles Yunan felsefesi üzerinde etkili olmuştur. Yunan felsefesinin etkili olduğu ve genellikle pagan düşüncesini resmeden anlayış, yaklaşık olarak üçüncü yüzyılda sona erdi. Platon gibi bir büyük ustanın büyük ölçüde etkisi altında bıraktığı bir dönem, bu sefer onun adıyla anılan ve Plotinos’un kurucusu olduğu düşünülen Yeniplatoncuğa yerini bıraktı. 204 veya 205 yılında Mısır’da, büyük bir olasılıkla Lycopolis’te dünyaya gelen Plotinos’un en önemli kazanımlarından biri, onun Ammonius Saccas’tan dersler almasıdır. Kendisinden sonraki bütün felsefe tarihini derinden etkilemeyi başarmış olan Plotinos, bir taraftan Yunan spekülatif düşüncesini diğer taraftan da Hıristiyanlığın temel ilkelerini biraraya getirmeye çalışmış ve bu alanda ciddi bir başarı elde etmiştir. Yaşadığı Ortadoğu’daki Hıristiyanlığın etkisi altında farklı bir şekilde yeniden biçimlendirilen felsefe, daha önce alışkın olmadığı yeni bir kavramı bütün bir varlık anlayışı içine almıştır. Daha önceleri Yunan felsefesinde yer almayan "yaratılış" (creatio) düşüncesi, Platoncu terminolojinin de yardımıyla ve bu sefer mutlak güç sahibi sıfatıyla Tanrı şeklinde metinlerdeki yerini almaktaydı.  Bu şekilde ortaya çıkan yeni felsefi anlayış, Hıristiyanlığın ciddi ağırlığına karşın gene de temel ilkelerini ve kaygılarını korumayı başarmıştır. Yeni platoncu okul ve onun takipçileri, aynı zamanda ciddi bir şekilde Eski Yunan felsefesini de muhafaza eden bir anlayışı sürdürmekteydiler. Eski Yunanca hala önemini korumakta ve felsefe yapıtları, büyük ölçüde Yunanca yazılmaya devam etmekteydi. Roma’daki filozoflar bile Atina’da Yunanca eğitimi alıyorlar, yapıtlarını Yunanca yazıyorlardı. Eski Yunanca, adeta Yunan felsefesini yaşatan bir damar gibiydi.

Ortaçağ filozofları kendilerini filozof olarak değil ilahiyatçı olarak görmüşlerdir.   

Ortaçağ filozoflarına göre Felsefe dinin hizmetinde bir etkinlikti.

Bununla birlikte, bazı aileler ile ücra köşelerdeki bazı manastır kütüphanelerindeki temel yapıtlar sayesinde eğitim devam edebildi. Bu eğitim sayesinde Augustinus gibi, Boethius gibi isimler ortaya çıktı ve yapıtlarıyla Orta Çağ felsefesini biçimlendirmeye koyuldular. Bunların tümü de Hıristiyandır. İkinci yüzyılda başlayarak hepsi de Hıristiyanlığın imanının akılsallaştırılması için çaba göstermişler ve bu uğurda felsefeyi kullanmışlardır. Başlangıçta felsefeyi bir araç gibi gören bu anlayış, zaman içinde evrilerek felsefenin en temel alanlarındaki önemli başarıları ortaya koyacak denli felsefeyi amaçlaştırmıştır.

Austigunus ve Boethius gibi isimler ortaya çıktı.  

Ortaçağ felsefesi; eski yunan felsefesini modern felsefeye aktarmıştır ve yorum tarzı farklılaştırarak modern felsefeyi üretmişlerdir.  

Descartes modern felsefeyi başlatmıştır ve oda ortağda yetişmiştir. Analitik geometriyi keşfetmiştir.

Türkiyede Ortaçağ Felsefesi çalışmalarını Betül Çotuksöken başlatmıştır. Ona göre Anselmus ve  Augustinus Dercartesin hocaları durumundaydı.

Augustinus (354-430)

Augustinus retorik konusunda eğitim almıştır. Maniciliğe girmiş, romada felsefe okulu açmıştır. Felsefi bir eser yazmamıştır ama bir çok eserinde dini kaygılarını anlatabilmk için felsefi oluşumlar görülür. Bunların en önemlisi migne baskılı Patrologia Latina'dır. İtiraflar eseri itiraf geleneğinin başlatıcısı olmuş bir denemedir.

Augustinus felsefe anlayışında dinle özdeşleşmek etkindir. Onun için önemli olan insani bilgeliğin doğasına ulaşmaktır. Hakikate duyulan büyük bir arzu vardır. İmanla bilgi arasındaki ilişkiyi gözler önüne serer. İnsan önce inanmalı sonra bilmeli der. (inanmadıkça anlamayacaksın) Aklı terbiye eden imandır der. Tanrı hakikatın kendisidir ve değişmez bir varoluştur.

Manicilik: Manes ve Mani tarafından 3.YY'da kurulmuş olan bir inanç sistemidir. Hristiyanlığın bazı sistemlerinin uzlaşımına dayalıdır. Maniciliğe göre evrende 2 güç hüküm sürer. (iyi ilke - ışık) ve  Abriman (kötü ilke - karanlık) hüküm sürmektedir. İkici (Düalist) bir görünüm sergiler.

Augustinus’un  Varlık ve Bilgi Anlayışı

Augustinus Tanrıyı düşüncesinin merkezinde tutar. Diğer oluşlarda merkezin etrafındadır. İnsan ruh ve bedenden meydana gelir. Ruh tinsel özellikleri olan bir tözdür. Yani ölümsüzdür.        

Platonda da dünya güzeldi demiorgos  ilkeleriyle  eylemler gerçekleştiriliyordu. Augustinusta da dünya güzeldir.Çünkü tanrının iyiliği ile yapılmıştır. İnsan akılsal ruh ve güzellikle iyinin peşinden gitmek zorundadır. En güzel tanrıdır ve onun yansıtmasıyla en önemli kavram sevgidir. Bu etik kavramını oluşturur. Tanrı Devleti (De Civitate Dei) adlı eseri toplum ve devlet felsefelerine yön vermiş bir eserdir.

Augustinus’un felsefesinde sevginin, özellikle de Tanrı sevgisinin önemi büyüktür. Sevgi insanları bir araya getiren ve Tanrı’yla kaynaştıran önemli bir özelliktir. Augustinus’un felsefesinde iki farklı türden sevgi bulunmaktadır. Bunlardan ilki, Tanrı sevgisi, diğeri de Kendini sevmek veya Dünya sevgisi. Bu sevgileri içinde barındıran farklı karakterdeki insanlar, doğal olarak birbirinden farklı iki toplum inşa etmektedirler.

Tanrı’ya sevgi duyan insanlar Tanrı Devletini, içleri dünya sevgisiyle dolu olanlar da Dünya Devleti’ni meydana getireceklerdir Tanrı Devleti adlı eser, bu iki devletin hikayesidir.

Toplumsal düzeni ilahi buyruklarla düzenleme çabası içinde olan Augustinus, Tanrı sevgisiyle dolu insanların oluşturduğu toplumun başında İsa’nın yer aldığını söylemektedir. Bu toplumda sadece insanlar değil; fakat aynı zamanda melekler de bulunmaktadır. Bu toplumun üyeleri sonsuza değin cennette mutluluk içinde yer alacaklardır.

Kendini veya dünyayı seven insanların kurduğu topluluk ise, zebanilerle birlikte cehennemde sonsuzca devam edecek bir cezaya maruz kalacaklardır. Bunlar elbette öbür dünyada söz konusu edilecek iki farklı toplumdur. Bu dünyada, bu iki farklı toplumun bireyleri birbirleriyle karışmış durumdadırlar. Bununla birlikte, içinde Tanrı sevgisi olan insanların kendilerini diğerlerinden ayrı tutmaları ve Tanrı Devleti’ni hak edecek bir yaşam sürmeleri gerekmektedir. Böyle bir yaşamın esaslarını da belirleyen, Tanrı’nın ilahi yasası olmaktadır. Bu yasanın farkında olanların önderliğinde insanlar, Tanrı Devleti’ne erişmek adına çaba göstereceklerdir. Bu hayattaki önderlerin, devlette kral, ailede de erkek olduğunu söyleyen Augustinus’un bu eseri büyük bir etki yaratmıştır.

Augustinus’a göre Tanrı hakikatin bizzat kendisidir. Hakikatin aklımızda ancak keşfedilir bir niteliğinin olması, Tanrı’nın da içimizde bulunduğunu göstermektedir. Bununla birlikte Tanrı bizi aşan bir varlık olduğundan O, aynı zamanda doğru düşünmenin yollarını göstermekte, bizi ve akıllarımızı yönetmektedir. Augustinus’un Tanrı’sı Platon’un İdeası ile büyük benzerlikler taşımaktadır. Bu dünyadaki varolanların değişime tabi olmaları, onların varolmaları için bir nedeni zorunlu kılar ve bu da Tanrı’dır. Ona göre tanrı, bütünüyle aşkın ve ölümsüz yapıdır. Bu yapısından dolayı Tanrı’nın durağan bir bilgelik sahibi olduğunu ve böylelikle bütün bir yaşamı düzene soktuğunu ileri süren Augustinus’a göre Tanrı’nın en gerçek özü O’nun sonsuzca varoluşudur. Tanrı’nın dışındaki her şey O’nun tarafından yaratılmıştır.  

Boethius (480-524)

Romalı filozof. Tam adı Anicius Manlius Severinus Boethius'tur.

Eski bir Roma consulu olan babasını küçük yaşta yitirdiğinde önemli bir devlet adamı ve aile dostu olan Quintus Aurelius Memmius Symmachus tarafından evlat edinilmesi onun çocukluktan itibaren çok iyi bir eğitim almasına ve devlet kademelerinde hızla yükselmesine de olanak sağlamıştır. Boethius, ailesinin soylu adı ve iyi eğitimi sayesinde dönemin kralı Teodoricus Magnus'un (Büyük Theodoricus) güvenini kazanmakta gecikmemiştir. İS 510 yılında, yaklaşık otuz yaşındayken Roma'da consul seçilmiş, 520 yılında kral tarafından Magister Officiorum olarak ayrıcalıklı ve onurlu bir göreve atanmıştır.

Albinus'u savununca suçlanmış ve idam edilmiştir; Suçlamanın nedeni, Albinus'un Doğu Roma İmparator'unun çevresindekilere Theodoricus'un küçük düşürücü ifadeler kullanmış olmasıydı. Onu suçlayanlar arasında özel danışmanı Cyprianus başı çekiyordu. Albinius suçlamaları reddetse de İmparator karşı tarafa gönülden inanmıştı. Bu olaylar sonucunda Boethius, İmparator'un huzuruna çıkıp Albinius'u Cyprianus'a karşı savunmuş ve Roma'nın değerli bir senatoru olan Albinus'un bu suçu işlemiş olması durumunda, kendisinin ve Senatus'un bu suça iştirak etmiş sayılacaklarını, bunun ise asla mümkün olamayacağını belirtmiştir. Bu art niyetsiz söylemin Theodoracis tarafından dürüst bir açıklama olarak algılanması beklenirken, o, tamamen aksine Boethius'un sözlerini yanlış yorumladı ve böylece Boethius'un sonunu hazırlayan süreç başlamış oldu.

Boethius'a göre Felsefe 

Boethius’un en önemli eseri Felsefe'nin Tesellisi adıyla Türkçeye çevrilmiş Consolatio Philosophiae'dir. Boethius bu eserinde bütün bir felsefe tarihi ve filozoflar için çok meşhur olan bir felsefe alegorisine yer vermektedir. Eser, edebi değeri yüksek bir çalışmadır. Başına gelenlerden dolayı hapsedilmiştir ve çaresizlik içinde kıvranmaktadır. Kaderinin kendisini taşıdığı yer hiç de iç açıcı değildir ve Boethius büyük bir kederle uğraşmaktayken birden çevresini şiir musaları sarar. Kendisine gelen bu ilham perilerinin yardımıyla büyük eserini yazmaya başlar. Bu arada gözlerinin önünde bir görüntü belirir. Felsefe, bir hanımefendi kılığında karşısındadır (Latincede "philosophia, -ae" kelimesi dişil karakterli olduğundan felsefenin bir hanımefendi kılığında görünmesi kadar doğal bir durum olamazdı.). Boethius, gözlerinin önündeki bu görüntünün ayrıntılarını satırlara aktararak, felsefenin özelliklerini ve sınıflarını anlatmak yolunu tercih etmiştir.

Boethius, felsefe tarihinde, quadrivium’u düşünme pratiğimize sokan isimdir. Bilindiği gibi quadrivium dört matematik biliminin üst adıdır. Burada yer alan müzik de o dönemde matematik ile bir şekilde ilgisi kurulan bir sanat dalıydı. Felsefe ve ayrımları, aslında Boethius’un belli türden bir kaygısı sonucunda gelişmiştir. Boethius sadece felsefeyi değil; fakat aynı zamanda bilimleri de sınırlandırmış ve bunu da iki farklı biçimde gerçekleştirmeye çalışmıştır. Bunlardan ilk bölümlendirmeye peripatetik bölümlendirme de demek mümkündür. Bu bölümlendirme, felsefenin en başta ikiye ayrılmasını gerektirir. Felsefe "teorik" ve "pratik" felsefe olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Pratik felsefe de kendi içinde üç bölümde ortaya çıkar: Etik, Ekonomi ve Siyaset. Teorik felsefenin de üç alt kısmı bulunmaktadır: Doğa Felsefesi yani Fizik, Matematik ve İlahiyat. Buradaki ilahiyat, Kutsal Kitap’taki sorunları ve anlatıları kendisine konu edinen türden bir etkinlik değil; fakat Aristotelesçi anlamda bir ilahiyattır. Bu tür ilahiyat hakkındaki en temel görüşler Aristoteles’in Metafizik adlı eserinde yer almaktadır. Matematik, kendi içinde tekrar ikiye ayrılır: Çokluk ve Büyüklük. Çokluk’un altında Mutlak Matematik ve Göreli Müzik bulunur. Göreli müziğin üç türü vardır, bunlar: Enstrümental, İnsani ve Kozmik olarak sıralanmaktadır. Büyüklük, Sabit Geometri ve Hareketli Astronomi olarak iki kısımda göz önünde bulundurulur.

"Felsefe, bütün bilimlerin anasıdır." anlayışı, yukarıdaki ayrımlandırmalarda açıkça göze çarpmaktadır. Felsefe, bilginin, bütün bilginin başlangıç noktası ve kaynağı olarak görülmektedir 

Boethius, Aristoteles’in anlayışını takip ve kabul ederek, bilimlerin nesnelerine göre farklılıklar taşıdıklarını görmüştür. Buradaki nesneden anlamamız gereken formdur. Bu formlar, madde ile olan ilişkilerindeki yakınlık ve uzaklığa göre bilimleri belli bir yere koymamıza neden olurlar. 

Tümeller Tartışması : Ortaçağın en önemli problemlerinden biridir. Cinsler ve Türler hakkında 3 soru sorulur.  

İnsanların içinde yaşadıkları düzlemde en yüksek yetiye akıl (ratio) denmektedir. Bu bireylerdeki tümel yapıyı, kavrama anlama ve temaşa etme yeteneğine sahiptir. Anlama yetisi ilahi bir yetidir. Tümel olanın özelliklerini aşarak saf formun içeriğini kavrarlar.

Aklın altında imgelem ve duyu yer almaktadır. 

İmgelem maddi olmayan insan biçimini ifade eder. Duyu maddi görünüm içindeki kılıkla ilgilenmektedir. İnsan ruhu bedensel olanla sınırlandırılmış bir yapıdır. Ancak aklın sınırları içinde kalan bir etkinlik sergileyebilirler.

FELSEFE Ders Notları 2

Klasik Sosyoloji Tarihi

Durkheim çalışmalarında kendisinden önce gelen sosyologlardan daha fazla sosyolojinin bir bilim dalı olarak sınırlarının ne olduğu ve onun kapsamına giren olguların hangi yöntemle incelenmesi gerektiğine ağırlık vermiştir. Sosyolojinin en önemli kurucularından birisi olarak kabul edilen Durkheim işlevselci (fonksiyonalist) olarak adlandırılan bir toplum modeli benimsemiş ve bu açıdan modern sosyolojinin en önemli yaklaşımlarından yapısal işlevselciliğin gelişiminde önemli bir rol oynamıştır.

Durkheim toplumu bir bütünü oluşturmak amacıyla farklı işlevler üstlenmiş parçalardan oluşan biyolojik bir organizmaya benzetirken bu toplumun onu oluşturan bireylere indirgenemeyecek nitelikte bağımsız, bireylerin üzerinde (yani bireylerden daha önemli) bir gerçekliği olduğunu düşünür ve savunur. Bu toplumun bireyler üzerinde kolektif nitelikteki toplumsal olgular (gerçeklikler) aracılığıyla yaptırım gücüne sahip ve yine bireyleri üzerinde baskıcı ve sınırlandırıcı olduğunu vurgular ve bu nedenle toplumsal olguları sosyolojinin bir çalışma nesnesi olarak tanımlar.

Durkheim, biyolojik benzeşmeye dayalı olarak parçaları arasında işlevsel karşılıklılık temelinde işbirliğinin ver olduğu uyumcu bir toplum modeli ve buna uygun pozitif yöntem benimser.

Durkheim’e göre sosyolojinin çalışma konusu toplumsal olgulardır. Toplumsal olgular bireyin bilinçleri dışında var olan, kendine özgü bağımsız bir gerçekliğe sahip ve kendilerini bireye zorla kabul ettiren olgulardır. Örneğin ahlaki kurallar bize dışsal ve bizi kısıtlayan bir toplumsal olgudur ancak birey onu içselleştirdiği ölçüde davranışına yön verir. 

Maddi toplumsal olgular, toplum, toplumun yapısal bileşenleri (kilise, devlet) ve toplumun morfolojik (nüfus, dağılımı, yerleşim düzeni) bileşenlerdir.

Maddi olmayan toplumsal olgular, ahlak, kolektif bilinç, kolektif temsiller ev kolektif eğilimleri içer­mektedir.

Bir toplumsal olgunun nedenleri yine başka toplumsal olgularda aranmalı ve nedensel olarak açıklanmalıdır. Toplumsal olgular toplumun ihtiyaçlarının karşılanması açısından sahip oldukları işlevler açısından da araştırılmalıdır. 

Toplumsal olgular toplumun sürekliliğinin sağlanması açısından sahip oldukları işlevlere göre nor­mal ve patolojik olgular olarak ikiye ayrılır.  

Durkheim’e göre, bir toplumsal olgu ele alınırken peşin hükümlerden kopmalı ve olgu mutlaka tanımlanmalıdır. 

Anomi: Durkheim sosyolojisinde toplumsal hayatı mümkün kılan ve bireylere rehberlik eden kolektif ni­telikteki merkezi değerler sisteminde özellikle ani toplumsal değişmelere bağlı olarak ortaya çıkan belirsizlik ya da kuralsızlık durumunun genel olarak tanımlamada kullanılan bir kavramdır.

Durkheim toplumların evrimini, birey toplum ilişkisini ve toplumdaki düşünce birliğini (konsensüs) olgusu temelinde açıklamaktadır.

İş bölümü, farklı ama bir bütün içindeki faaliyetleri yerine getiren kişi ya da grupları koordine etmeyi sağlayan, istikrarlı bir düzenlemesi ifade eder. İşbölümünün gerçek işlevi, iki ya da daha çok insan arasındaki bir dayanışma duygusunu yaratmak­tadır.

Durkheim, toplumsal evrimi işbölümü olgusu temelinde açıklamaktadır. Toplumların evrimsel sü­reci içinde işbölümüne bağlı olarak gelişen ideal tipte iki tür toplumsal yapıdan söz etmektedir. Birincisi mekanik dayanışmacı, İkincisi ise organik dayanışmacı toplum tipidir. İşbölümünde meydana gelen değişimler toplumsal yapıda oldukça kapsamlı değişikliklere ve sonuçlara neden olmaktadır. Ortaya çıkan bu sonuçlar, aslında mekanik ve organik dayanışma arasındaki farklılıkları ifade etmektedir.

Mekanik Dayanışma: Benzeşmeye dayalı basit işbölümünün olduğu geleneksel toplumlarda görülen toplumsal düzen ve dayanışma tipini tanımlamada kullanılan kavramdır.

Organik Dayanışma: Farklılaşmaya dayalı karmaşık bir işbölümü ve uzmanlaşmanın olduğu modern toplumlarda görülen toplumsal düzen ve dayanışma tipini tanımlanmada kullanılan kavramdır.

Kollektif Bilinç: Bir toplumda oluşan ortak inanç ve duygulardır. Mekanik dayanışmaya dayalı toplumlarda güçlü olan kolektif (ortak) bilinç, organik dayanışmalı top­lumlarda daha az önemlidir,

Organik dayanışmalı toplumlarda uygulanan hukuk onarıcı veya iade edici hukuktur.

Mekanik dayanışmadan organik dayanışmaya geçişi sağlayan nedensel etken maddi bir toplumsal olgu olan dinamik yoğunluktur.

Dinamik Yoğunluk: Bir toplumdaki insan sayısının ve insanlar arası etkileşim miktarını ifade etmekte­dir. Durkheim’in kavramsal çerçevesi içinde özellikle kolektif bilinç, kolektif temsiller ve toplumsal eği­limler gibi maddi nitelikte olmayan toplumsal olgular, intihar üzerinde önemli bir etkiye sahiptirler. Kolektif bilincin bir toplumun ortalama üyelerinin ortak inanç ve duyguları olduğunu hatırlayalım.

Kolektif Temsiller: Kolektif bilincin özel durumlarını ifade etmektedir. Modern toplumda kolektif temsiller olarak aile, mes­lek, eğitim, devlet ve din gibi kurumların norm ve değerlerini düşünebiliriz. Kolektif bilinç daha kapsamlı iken kolektif temsiller bunun bir alt tabakasıdır. Toplumsal eğilimler de birey üzerinde etkiye sahip olan toplumsal olgulardır.

Belirli bir formdan yoksun, net olmayan toplumsal eğilimlere “kalabalık içindeki tutku­lar, kızgınlıklar ve merhamet ile ilişkili hareketler” örnek olarak verilmektedir. Farklı ortaklıklar farklı kolektif bilince ve farklı kolektif temsillere sahiptirler. Bunlar intihar eğilimleri üzerinde farklılık yaratıcı toplumsal eğilimlere sahiptirler.

İntihar: Ölen kişi tarafından, ölümle sonuçlanacağı bilinerek yapılan olumlu ya da olumsuz bir hareke­tin doğrudan ya da dolaylı sonucu olan her ölüm olayına denir. İntihar, Durkheim’a göre, toplumsal dayanışmanın çok yüksek veya düşük olduğu yerlerde bağımlılık ve özerklik ilişkilerindeki dengesizliğin bir sonuç olarak ortaya çıkmaktadır.

Durkheim’a göre intihar tipleri, dört gruba ayrılır:

1. Bencil intihar, bireyin toplumla bütünleşmediği gruplarda ve toplumlarda görülür.
2. Anomik intihar, toplumun ahlaki yapısının birey üzerindeki gücünü kaybettiği durumlarda ortaya çıkar.
3. Özgeci intihar, toplumsal bütünleşmenin fazla olduğu durumlarda görülür.
4. Kaderci intihar, bireylerin grubun yoğun baskısı altında yaşadığı ve kader olarak algıladıkları bu du­rum karşısında kendilerini tamamen çaresiz hissettikleri durumlarda görülür.

Durkheim’a göre tüm dinlerin kaynağı toplumdur.

Her toplum bazı olguları kutsal, bazılarını ise kutsal olmayan olgular olarak tanımlayarak dini yara­tır. Durkheim’e göre, dinin gelişimi önce kutsalın belirlenmesini, sonra kutsal olanla ilgili inançların örgüt­lenmesini ve son olarak da, inançlara bağlı olarak ortaya çıkan ayin ve uygulamaları gerektirir.

FELSEFE Ders Notları 2

Klasik Sosyoloji Tarihi

Karl Marx (1818-1883) 

Sosyoloji tarihinde pozitivist ve evrimci bakış açısının dışında Karl Marx tarafından ortaya atılan ve tarihsel materyalizm olarak isimlendirilen teorinin önemli bir etkisi olmuştur. Marx, görüneni değil görünenin ardında yatan toplumsal dinamikleri açığa çıkarmayı amaçlayan eleştirel bilim yaklaşımına yakın bir bilim anlayışına sahiptir. Alman filozof Hegel’in bakış açısını örnek alarak onu materyalist bir öze kavuşturduğunu öne süre Marx’a ve onun tarihsel materyalist felsefesine göre insanların varlığını bilinçleri belirlemez aksine toplumsal varlıkları bilinçlerini belirler.

Modern Sosyolojiyi en çok etkileyen düşünürlerden biri olarak kabul edilen Karl Marx Almanya'da Trier'de doğdu. Bonn ve Berlin Üniversitelerinde hukuk ve felsefe çalıştı ve 1841'de doktora çalışmasını tamamladı. En ünlü eserleri arasında Alman İdeolojisi (1845), Komünist Manifestosu (1848), Grundrisse, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (1859) ve en önemli eseri Kapital (1867-1894) yer almaktadır. 

Tarihsel Materyalizm: Marx’ın tarihsel, toplumsal ve ekonomik değişmeyi ele alan toplum teorisidir.

Diyalektik: Genel olarak çelişki ve yeniden çözüm (tez - antitez - sentez) şeklinde işleyen değişme sürecini tanımlamada kullanılan kavramdır.

Diyalektiğin birbiriyle ilişkili ve birbirinden ayrılmaz dört yasası bulunmaktadır: 

Marx, kapitalizm öncesi toplumdan modern-endüstriyel kapitalist topluma dönüşümü kavramsal ve yöntemsel açıdan özgün bir toplum teorisi çerçevesinde analiz etmeye çalışır. Bu bakımdan da çalışmaları hem klasik hem de modern sosyolojinin gelişimi üzerinde önemli bir etki yaratmıştır. 

 

Marx tarihsel materyalist teorinin kurucusu olarak bilinmektedir.  

 

Hegel’in idealist diyalektiği maddenin düşünceden doğduğu tezine dayanmaktadır. Marx tarafından diyalektiğin maddeci bir yaklaşımla ele alınmasının en önemli nedeni, hareketin ve gelişmenin ilk önce maddeden geçtiği düşüncesidir. Maddenin ve varlığın düşünceden bağımsız olarak ele alınması gerektiğini savunan düşünür Karl Marx’tır. 

 

Altyapı: Üretim güçleri ve üretim güçlerinden oluşmaktadır.   

 

Üretim Güçleri: Toplumun üretim yeteneğidir.   

 

Üretim İlişkileri: Üretim güçlerinin mülkiyet ilişkileridir.   

 

Üst Yapı: Toplumun yasal ve siyasal kuramları, düşünce biçimi, ideolojisi ve felsefesinden oluşmaktadır.

Tarihsel materyalizme göre, doğadaki hareketin önce nicel, sonra nitel bir değişme yaratması gibi ta­rihsel olarak bir toplum içindeki sınıflar arası çelişkiler, o toplumun evrimini veya değişimini oluşturmaktadır.

Marx’a göre gerçekliği belirleyen bilinç değildir. İnsanların bilincini belirleyen toplumsal gerçekliktir. İnsanların düşünme biçimi içinde yer aldıkları toplumsal ilişkiler tarafından belirlenmektedir.

 

Yabancılaşma: İnsanların kendi yarattıkları güçlerin kendi karşılarına yabancı güçler olarak çıktığı, onların egemenliğinin altına girdikleri bir durumdur.   

 

İnsanın kendine türsel varlığına ve başkalarına yabancılaşması, kapitalist pazar ve kapitalist toplum­sal sistem tarafından bir yabancılaşmadır.   

 

Marx’a göre Din egemen sınıfın egemenliğini ve baskısını meşrulaştıran bir unsurdur.

Kapital, Marx’ın kapitalizmin analizini yaptığı eserinin adıdır. Özel meta üretim sistemi olarak kapitalizmin özünü artı - değer (kar) yaratma ve bu yaratılan artı - değeri sürekli çoğaltmak oluşturmaktadır.   

 

Meta: İnsan emeği tarafından üretilen, kullanım değerine ve değişim değerine sahip üründür.   Üretim araçlarının kapitalist mülkiyeti ve işgücünün metalaşması özel meta üretim sisteminin temel koşullarını oluşturmaktadır.

İşgücü ya da İş Yeteneği: Bir insanın bedeninde, kişiliğinde var olan ve üretim sürecinde harekete geçirdiği fiziksel ve ruhsal yeteneklerdir.

İşgücünün Metalaşması: Emeğinde bir meta gibi alıp satılır duruma gelmesidir. Kapitalist üretim sürecine hem kullanım değeri üretme süreci hem de artı - değer üretme süreci ol­mak üzere ikilik bir özelliği vardır.

İşgöçünün değeri, kendisinin ve ailesinin yeniden üretimi için gerekli olan geçimlik mal ve hizmetlerin değeriyle belirlenir.   

 

Artı - değer: İşçi tarafından artış - iş sürecinde (fazla çalışma) üretilen ve kapitalist tarafından el konu­lan değer miktarıdır.   

 

Marx, Kapital adlı eserinde sınıfları analiz ederken İngiliz kapitalizmini temel almıştır.

 

Kendi için Sınıf: İşçi sınıfının öznel olarak kendi çıkarlarının bilincine ulaşması ve kendi sınıfsal Örgüt­lenmesiyle bu çıkarlarının peşine düşmesini ifade eder. 

 

Toplumların Gelişimi: Marx insanlık tarihinin (toplumların) gelişimini (evreleri) üretim biçimine (ekonomik temel) göre ilkel komünal, asyatik, antik, feodal, kapitalist ve sosyalist toplum olarak özgül tarihsel dönemlere ayrılarak sınıflandırmaktadır. Bu toplumların gelişiminde sınıf çatışması temel bir yer tutmaktadır.

İnsanlığın ilk döne­mini ilkel komünal toplumla başlatır ve bu toplumda özel mülkiyet ve sınıflara rastlanmaz. İnsanlar doğaya bağımlı olarak yaşamışlardır. 

 

Asyatik üretim biçimi Batı dışı uygarlıkların yaşadığı toplum modelidir. Marx’a göre bu toplum modelinde işçiler devlete bağımlı olarak yaşamaktadır. Asyatik toplumlar bu yönüyle, kö­lelerin, serflerin veya ücretlilerin üretim araçlarına sahip olan sınıfa bağlı olarak yaşadığı diğer toplumlardan farklılaşmaktadır.

Özel mülkiyetten sonra ortaya çıkan ilk toplumlar, antik toplumlardır. Bu toplumlar efendiler ve köleler olmak üzere iki sınıftan oluşmadadır. 

 

Feodal toplumlarda ise, efendilerin yerini toprak sahipleri, kölelerin yerini ise toprak sahiplerine bağlı ve onların topraklarında çalışmak zorunda olan köy­lüler almıştır. 

 

Feodal toplum sonrasına denk düşen kapitalist toplum üretim araçlarına sahip burjuvazi ve emek gücünü ücret karşılığı satmak zorunda kalan işçi sınıfından oluşmaktadır.

 

Marx, kapitalist toplumda yer alan bu iki temel sınıf arasındaki çatışmanın sonucunda sınıfsız bir toplumun oluşacağını (sosyalizm) öngörmüştür.

Din Teorisi: Marx’ın yabancılaşma kuramı aynı zamanda onun din üzerine olan görüşlerini de temellendirmiştir. Marx’a göre ilkel toplumda insanlar anlayamadıkları olaylar karşısında din ve benzeri gerçek bir temele dayalı olmayan mistik açıklamalar üretmişlerdir. Bu bakımdan din ve benzeri mistik açıklamalar, aslında insanın kendi hayal ürününden başka bir şey değildir.

 

Ancak insan kendi hayal ürünü olan dinsel ve benzeri mistik açıklamaların kaynağını kendi dışında başka yerlerde arar; böylece kendi ürettiği düşüncelerden kopmaya ve uzaklaşmaya başlar. Başka bir deyişle, din insanın kendi hayal ürünü olduğu halde, onun ka­derini belirleyen bağımsız, dışsal ve yabancı bir güçmüş gibi algılanır. Sonuç olarak insanın kendi ürettiği düşünceler, kendi kontrolünden çıkmaya ve hatta onu kontrol etmeye başlar.

 

Sınıf Teorisi: Marx’ın sınıf teorisi, genel olarak sınıfla sosyoloji teorilerinin ilki ve en önemlilerinden biri olarak kabul edilir. Marx sınıf teorisinde özellikle endüstriyel kapitalizmin sınıf yapısı ile ilgilenmiştir. Marx kapitalist top­lumda sınıfların oluşumunu analiz ederken başlangıç noktası olarak sınıfların üretim süreci içindeki nesnel konumlarına bakmaktadır.

Sınıflar üretim araçlarıyla kurdukları ilişkiye bağlı olarak belirlenirler. Yani sınıflar üretim araçları karşısındaki konumlarına, daha açık olarak üretim araçlarına sahip olup olmadıklarına ba­kılarak analiz edilmektedir. Ona göre, emeğin mülksüzleşmesi ve bunun sonucunda ücret karşılığı çalışma durumu, sınıfların oluşum sürecinin analizinde önemli bir yer tutmaktadır.

Marx’a göre, kapitalist toplum temel olarak iki sınıftan oluşmaktadır. 

 

Birincisi, üretim araçlarına sahip olan kapitalist sınıf (burjuvazi) ve diğeri ise mülksüzleşen ve ücret karşılığı çalışmak zorunda kalan işçi sınıfıdır (proletarya).

Marx’a göre, kapitalist toplumda işçi sınıfının sınıf çelişkilerini anlamasının ve sınıf bilincine ulaşması­nın önüne geçen birçok engel bulunmaktadır.

Marx'a göre gerçekliği belirleyen bilinç değildir, insanların bilincini belirleyen toplumsal gerçekliktir.

FELSEFE Ders Notları 2

Klasik Sosyoloji Tarihi

Toplumsal gerçekliğin incelenmesi ve toplumsal değişmenin neden ve sonuçlarının araştırılması konusunda tarihe "Ümran Bilimi" olarak adlandırdığı bir bilimin yardımcı olacağını belirten sosyolog İbn-i Haldun'dur.

İbn-i Haldun, insanların doğal eğilimlerinin ya da yaradılışlarının değil, alışık oldukları gelenek ve şeylerin ürünü olduğunu savunmuş, toplumların coğrafi ve ekonomik koşullarının, üretim biçimi ve üretim ilişkilerini farklı olması ile açıklanmıştır.

Sosyolojinin Doğuşunda etkili olan gelişmeler:

Bilimsel Devrim: Bilimsel devrim, Antik Yunan’dan Ortaçağ’a kadar kabul görmüş olan doktrinlerin reddedildiği ve fizik, biyoloji, kimya, anatomi, astronomi başta olmak üzere çeşitli bilim dallarında yapılan önemli çalışmalarla modern bilimin temellerinin atıldığı döneme (1500 -1700) verilen addır.

Aydınlanma Düşüncesi, Fransız Devrimi, Endüstri Devrimi,  Newton’cu Bilim Paradigması, Bilimsel Devrimin toplum açısından en önemli etkisidir.

Bilimsel devrim, birbirini bütünleyen ve feodal ekonomiyi kapitalist ekonomiye dönüştüren üç aşamadan oluşur. Bu aşamalar: Rönesans, Din Savaşları ve Restorasyon dönemleridir.

Rönesans döneminde yapılan çalışmaların modern bilimsel düşünce için gerekli zemini sağlaması, yine bu dönemde dine ve Kilise’ ye ilişkin düşüncelerin değişmeye başlaması, hümanizmin yükselişi ve Monarşizmin yükselişi ve Monarşilerin bilimsel çalışmalara verdikleri finansal destek, 17. Yüzyılda bilim alanında son derece önemli çalışmaların yapılabilmesine olanak sağlamıştır.

Aydınlanma: Batı toplumlarında düşünce tarzında büyük değişmelerin yaşandığı, geleneksel düşün­ce ve toplumsal örgütlenme biçimlerinin sorgulandığı, insan, toplum ve doğa hakkında geleneksel dünya görüşüne karşı açılan, yeni düşünme ve toplumsal örgütlenme biçimlerinin yarattığı döneme verilen addır.     

Aydınlanma düşüncesiyle birlikte bilginin kaynağının dinsel metinler değil, bilim olduğu görüşü benim­senmiş, herkesin kendi aklını kullanma kapasitesi olduğu için herkes eşit kabul edilmiş ve ruhban sınıfının ayrıcalıkları meşrutiyetini kaybetmiştir.

Bireycilik: Aydınlanma düşüncesinde “bütün bilgi ve eylemler için başlangıç noktasının birey olduğuna ve bireysel akim daha üstün bir otoriteye maruz bırakılmaması gerektiği” düşüncesidir.     

Aydınlanma Düşüncesinin Temel İlkeleri: Akıl, ampirizm, bilim, ilerleme, evrencilik, bireycilik, hoşgö­rü, özgürlük, insan doğasının birliği ve laikliktir.

Voltaire: Felsefe Mektupları adlı eser ile aklın ve bilginin kullanılması yoluyla değişimin sağlanabile­ceğini göstererek toplumda etkili olmuştur.    

Vico: Sosyoloji açısından önemi, toplumsal yaşamda genel nitelikteki olaylarla ilgilenmesi ve toplumsal yaşamın gelişimini insan düşüncesinin gelişimine bağlı olarak açıklamasıdır. Eserinin adı Yeni Bilimin İlkeleridir.    

Montesquieu: İklim, coğrafya, nüfus ve dinin toplumsal yaşam üzerindeki etkilerini incelemiş, olması gerekenin değil, var olanın incelemiş, olması gerekenin değil, var olanın açıklanması gerektiğini savunan Aydınlanma düşünürüdür. Kanunların Ruhu: Montesquieu’nün eseridir. 

J.J. Rousseau’ya göre, gerçek toplum düzeni üyelerin karşılıklı yükümlülüklerinin olduğu bir toplum­sal sözleşme düzenidir.

Kant, Aydınlanma döneminin sloganının “Bilmeye cüret et” cümlesi olduğunu belirtir. Bu ifade, o döne­me kadar bilgiyi kendi otoritesi ve tekeli altında tutan ruhban sınıfına karşı, Aydınlanma hareketinin merke­zindeki laik düşünceyi özetlemektedir.    

Ahlak Bilimleri: Sosyoloji ve diğer sosyal bilimler için bir dönüm noktası olmuş ve 19. yüzyılın başlarında profesyonel disiplinler haline gelmeleri için gerekli temeli oluşturmuştur.    

Natüralizm: Toplumsal olguların ruhsal ya da metafizik dünyadaki değil, doğal dünyadaki neden sonuç ilişkileriyle açıklanabileceği düşüncesidir.

Aydınlanma Düşünceleri: Sosyal bilimlerde natüralizmin ve önyargıların kontrolünün gelişmesine katkı­da bulunmuşlardır. 1780’Ierden itibaren çoğu alt orta sınıftan gelen gazeteciler ve yazarlardan oluşan yeni bir toplumsal grup, Aydınlanma düşünürlerinin fikirlerini basitleştirilmiş ifadelerini yayınlayarak bu fikirlerin geleneksel toplum yapısının kendilerine fazla bir seçenek sunmadığı mülksüz alt orta sınıf mensuplarına yayılmasını sağlamıştır.

Kültürel Görelilik: Diğer kültürleri yargılamayı sağlayacak mükemmellik standartlarına sahip herhangi bir kültürün var olmadığı düşüncesidir.

Geleneksel toplumdan modern topluma geçişteki eşit olarak görülen Amerikan ve Fransız Devrimleri, feodalite ve mutlakiyetçiliğin sonunu ve kapitalist toplumda egemen sınıf olarak burjuvazinin doğuşunu sembolize eder.

Endüstri Devrimi: 18. yüzyılın ikinci yarısında başlayan e 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar süren eko­nomik, teknolojik ve toplumsal alanlarda yaşanan birbiriyle ilişkili geniş çaplı değişimlerin bütününe verilen addır.     

Fransız Devrimi ve Endüstri Devrimi, önceki toplumsal normların yıkılmasına ve modern endüstriyel toplumun doğuşuna bağlı olarak sosyolojinin gelişiminde büyük etkiye sahip olmuşlardır. Fransız Devrimi Fransa’nın toplumsal ve siyasal yapısını değiştirmiş, orta sınıfların güçlenmesine ve bireysellik, özgürlük ve eşitlik ilkelerine dayanan rasyonel ve laik bir devletin kurulmasına yol açmış, diğer ülkelerde de benzer devrimlerin yapılmasında etkili olmuştur.

Endüstri devriminin en belirgin özellikleri emek sürecinde kapitalist kontrolün ve işbölümünde uz­manlaşmanın artması, madencilik, üretim ve başta buhar gücü olmak üzere cansız enerji kaynaklarından ve yeni makineler ve teknolojide faydalanılmasıdır. 

Endüstri Devrimi, Aydınlanma düşünürlerinin teknolojiye verdiği önemi ve bilimin topluma faydalı olması gerektiği ve bilim ve akıl yoluyla toplumların gelişeceği şeklinde düşüncelerini yansıtmaktadır. 

Aydınlanma Düşüncesi, Topluma yeni bir bakış açısıyla akmış olsa da temel olarak değerlere bağlı bir düşünce olduğu için bilimsel bir sosyolojinin konusunun oluşturacak toplumu, bütün kuramlarıyla bir bütün olarak görememiştir.

Aydınlanmanın erken dönem düşünürlerinde Spinoza zıt dini fikirlere sahip olanlara hoşgörü gösterilmesi gerektiğini savunmuştur.

İskoç Aydınlanmasının önde gelen isimleri arasında Francis Bacon, Thomas Hobbes, John Locke ve David Hume sayılabilir.

Fransız Aydınlanmasının öne çıkan isimleri Pierre Boyle, Voltaire, Montesquieu, Rousseau ve Diderot olarak sayılabilir.

Comte, ilk kez pozitivizmin sosyolojik bir versiyonunu geliştirmiş, toplumun incelenmesinde bilimsel yönetimin kullanılması ile sosyolojiye bilim statüsü kazandırmış, böylece sosyolojiyi ilim olarak kurmuştur.

FELSEFE Ders Notları 2

Klasik Sosyoloji Tarihi

Yapıcı bir reforma gidilerek bilme endüstriye dayanan bir toplum inşa edilmesi gerektiğini savunan sosyolog Saint Simon'dur.

Endüstri (sanayi) toplumu kavramını ilk defa kullanan düşünür Saint Simon’ dur.

Geleceğin toplumunun endüstri toplumu olacağını düşünen Saint Simon, endüstrileşme sürecini kontrol altına almak için bilimsel politikalar geliştirmeye çalışmış ve endüstri toplumunun toplumsal örgütlenmesi hakkında çeşitli çalışmalar yapmıştır.

Pozitivizm terimini ilk kez kullanan yazar Saint Simon'dur. Toplumsal olguların, doğa bilimlerinde kullanılan bilimsel yöntemle çalışmasına inandığı için pozitivisttir.

Saint Simon toplumdaki sınıfları çalışanlar ve çalışmayanlar ölçütüne göre birbirinden ayrılmıştır. Çalışanlara “bal arıları” çalışmayanlara ise “eşek arıları” ya da “aylaklar” adını verir.

Özel mülkiyet çoğunluğu faydasına olacak biçimde yeniden bölüştürülmesini ve yoksulların göz önüne alınarak toplumun yeniden düzenlenmesi gerektiğini savunan Saint Simon'dur.

Saint Simon Ronald ve Masitre gibi toplumu organik bir bütün olarak tanımlamaktadır.

Saint Simon, devletin üretim araçları üzerinde otorite sahibi olası ve üretim araçları üzerinde otorite sahibi olması ve üretim araçlarına en verimli çalışanlara dağıtılması, gerektiği düşünceleri ile sosyalizmin kurucularından kabul edilir.

Saint Simon’a göre yeni toplumu ekonomik ve siyasi açıdan önde gelen sanayiciler, bankacılar, maliye uzmanları, inanç ve eğitim gibi açılardan da bilim ve sanat uzmanları yönetecektir. Bu grupları sosyologlar eğitmelidir.

Sosyal Fizik: Saint Simon’un toplumların yeniden düzenlenmesinde bir rekabet görevini üstlendiğini düşündüğü, bilimsel düşünceye dayanan pozitif toplum bilimi için kullandığı addır.

Saint Simon, 18. yüzyılın eleştirel ve devrimci felsefesine karşılık 19. yüzyılın felsefesinin yaratıcı ve yapıcı olacağına inanmış, toplumsal düzenin yeniden sağlanabilmesi için toplumsal yasaları ortaya koyabi­lecek bir bilime ihtiyaç duyulduğunu savunmuştur.

Durkheim’e göre Saint Simon yeni bir yönetim, pozitif felsefeyi, sosyalizmi, hepsini endüstriyalizm kav­ramında birleştirilmiş ve hem sosyolojinin hem de sosyalizmin kurucusu olmuştur.

Comte, sosyoloji terimini ilk kullanan düşünürdür. Endüstri toplumunun oluşumunu açıklarken, zenginliği ve bireyciliği geliştirme de işbölümünün etkilerinin analiz edilmesinde ve en önemlisi toplumsal olguların incelenmesinde metafiziği reddetmiş­tir.

Comte olgular ve teorilerin birbirine bağlı olduğunu savunan ilk sosyologdur.

Comte’a göre sosyolojinin görevi toplumsal sorunları bilimsel yollarla önceden tahmin etmek, böylece bu sorunlardan kaçınılmasını mümkün kılmak bu yolla toplumun yeniden örgütlenmesini sağlamak ve düzeni sağlamlaştırmaya çalışmaktadır.

Pozitivizm: Gerçek bilginin metafizik spekülasyonlara değil, duyular aracılığı elde edilen deneyimlere dayandığı, bilimsel incelemelerin konusunun ancak gözlemlenebilen olgular ardında var olan ilişkiler oldu­ğu, gözlemlenemeyen nedenlerin aranmaması, gerektiği görüşüdür.

Adolphe Quetelet: Sosyalist konuları istatistiksel olarak inceleyen ilk kişidir.

Üç Hal Yapısı: Comte’un insan düşüncesinin, bilimlerin ve toplumların teolojik ve metafizik aşamalardan geçerek pozitif aşamaya ulaşacaklar biçimindeki düşüncesine verilen addır. 

Comte’un bilimsel hiyerarşisine göre, bir bilim karmaşıklaştıkça ve bilgilerini kullandığı kendinden önceki bilim sayısı arttıkça hiyerarşik sıralamada yükselir ve pozitif aşamaya daha geç ulaşır.

Toplumun kendini oluşturan parçalara indirgenemeyeceğini ve bu parçalar hakkında bilgi edinmek için bütünün incelenmesi gerektiğini ileri süren Comte, bu açıdan Aydınlanma düşünürlerinden farklıdır.

Toplumsal Statik: Toplumsal düzenin yasalarının incelenmesidir.

Toplumsal Dinamik: Toplumsal değişmenin ve ilerlemenin yasalarının incelenmesidir. 

İnsanlık Dini: Comte’a göre, yöneten sınıfla yönetilenler arasında arabuluculuk yapma ve toplumsal düzenin kurulabilmesi için gerekli olan ahlaki uzlaşmaya sağlama işlevi bulunan yeni bir dindir.

Comte’un sosyolojiye en önemli katkıları sosyolojinin yönetim olarak pozitivizmi benimsemesi, saf haliyle ampirizmi, yani sadece toplumsal gerçekliklere ilişkin veri toplanması ve ölçüm yapılması fikrini reddetmesi, gerçeklerle teorilerin ilişki içinde olduğunu savunması, bütün toplumsal olguların değişmez kanunlarla bağlı olduğunu ve sosyal bilimlerin görevinin bu konuların gerçekliğini ortaya koymak olduğunu belirtmiş olması olarak görülür.

R Le Play: Toplumsal düzenin uygun biçimde sürdürülmesi için dinin kesinlikle gerekli olduğunu ve ailede, endüstriyel örgütlerde (fabrikalarda) ve devlette otoritenin bu çerçevede yeniden kurulması gerek­tiğinin savunan düşünürdür.

J.S.Mill: Sosyolojiye daha çok yöntemle ilgili çalışmaları ile katkıda bulunmuş, diğer taraftan ekono­mi ile ilgili bulunmuş, diğer taraftan ekonomi ile ilgili çalışmaları ile modern ekonomi biliminin temellerini atmıştır. MiII’in çalışmaları genel olarak liberalizm ve faydacılık ile ilgilidir.

Etoloji: Başlangıçta hayvan ve insan davranışlarını karşılaştırma yöntemine dayalı bir karşılaştırmalı davranış bilimi, iken, zaman içinde daha çok zoolojinin hayvan davranışlarını inceleyen alt dalına dönüş­müştür.

J.S.Mill yönetim olarak toplum bilimde doğa bilim yöntemlerinin kullanılması gerektiğini savunmuştur.

J.S.Mill psikolojiye önem verir ayrıca deney ve gözlem onun için çok önemlidir.

Herbert Spencer: Pozitivist Organizmacılık

Spencer, yazdığı Sentetik Felsefe Sistemi adlı eserinde, sentetik felsefenin evrim teorisinin çeşitli bilim dallarına nasıl uygulanacağına göstermektedir.

Spencer, biyolojik organizmalarla toplumun örgütlenme ilkeleri aynı olsa da uygulamada bazı farklılıklar olduğunu belirtir. Toplumsal organizmalarda parçalar biyolojik organizmaya oranla merkezden daha bağımsız ve dağınıktır. Biyolojik organizmaya oranla toplumun yaşamı çok daha uzundur, toplumsal organizmada tek tek üyeler ölse de bütün, yani toplumun kendisi varlığını sürdürür. Biyolojik organizmada yalnızca tek bir bilinç merkezi varken, toplumsal organizmada birey sayısı kadar bilinç merkezi vardır. Biyolojik organizmada parçalar bütünün yararına var olurken toplumsal organizmada bütün, parça­ların yararına var olur. Bunun nedeni, biyolojik organizmanın aksine toplumsal organizmanın unsurlarının, yani bireylerin bilinç sahibi olmasıdır. Spencer bu düşünceye dayanarak devlet yararına da olsa bireylerin haklarının çiğnenmeyeceğini savunmuştur.

Spencer’a göre toplumlar, yapısı son derece basit olan ve birbirine bağlamlı olmayan küçük parçalar halinde, farklılaşmış ve birbirlerine bağlamlı duruma gelmiş parçalardan oluşan karmaşık ve büyük bir ya­pıya dönüşmektedir.

Sosyal Darwinizm: H. Spencer’ın öncülerinden olduğu, toplumda en güçlü ve uygun olanakların hayatta kalması ve güçsüzlerin elenmesi ile toplumun ahlaki ve entelektüel açıdan mükemmelleşebileceği, bu nedenle zayıf olanların devlet tarafından korunmaması, doğal sürece karışmadan toplumun zayıf üye­lerinin elenmesine izin verilmesi gerektiği görüşüdür.

Spencer, Comte’tan farklı olarak endüstrileşmeyi merkeziyetçi değil, ademi merkeziyetçi bir toplum­sal örgütlenme biçimiyle özdeşleştirmiştir.

J.S.Mill, Comte’un bilimler hiyerarşisini de üç hal yasasında benimserken Spencer ikisini de reddeder.

Spencer ve Comte'un Ortak Özellikleri

FELSEFE Ders Notları 2

FELSEFE

Bilim Felsefesi

Newton Fiziği'nin  temelinde bulunan evrensel nedensellik ilkesine karşı Werner Heisenberg, mutlak nedenselliğin atom altı düzeyde geçerli olmadığını ortaya koyan meşhur belirsizlik ilkesini geliştirmiştir.

Mantıkçı Pozitivizm: Geleneksel ampirik veya deneyimci geleneği modern mantıktaki gelişmelerle bir araya getirmeye çalışan yaklaşımdır.

Başlıca temsilcileri, M. Schlick, H. Gödel, R. Carnap’tır. Mantıkçı pozitivist düşünürler çalışmalarını Viyana şehrinde yaptıkları için Viyana Çevresi adı ile anılırlar.

19. Yüzyılda Comte tarafından kurulmuş olan pozitivizmin 20.Yüzyıldaki devamıdır.  

Doğrulanabilirlik İlkesi: Mantıkçı pozitivistierin, bir tümcenin anlamlı olabilmesi için, ya analitik olması ya da deneysel olarak doğrulanabilir olması gerektiğini savunan ilkesidir. Buna göre doğrulanamayan öner­meler metafizik olup anlamsız önermelerdir.

Olgusal Doğrulama: Dış dünyadaki bir olay ya da duruma gönderme yapan önermenin gözlem ya da deneyle doğrulanmasıdır.   

Doğrudan Doğrulama: Önermelerin doğruluk ya da yanlışlığına gözlem yoluyla karar vermedir.    Dolaylı doğrulama: İnsan tarafından algılanamayan elektron, proton gibi şeylerle ilgili önermelerin gözlem önermelerine indirgenerek doğrulanmasıdır.    

Mantıkçı pozitivistler dolayımsız olarak doğrulanabilen tümce ya da önermelere temel ya da proto­kol önermeler, gözlem önermeleri adını vermişlerdir.

Sentetik Önermeler: Dünya hakkında yeni bilgi veren doğrulanabilir önermelerdir.     

Analitik Önermeler (Totoloji): Karşıtlarını olumlamanın bir çelişkiyle sonuçlandığı zorunlu önermeler­dir.     

Bilimin Birliği Tezi: 

Mantıkçı pozitivistierin bu tezi, ontolojik iddiasının yanında iki ana varsayıma da­yanır:  

Bilimsel Süreç: Mantıkçı pozitivist anlayışa göre, bilimsel süreç, gözlem ve deneyle başlar, hipotez ve teoriye doğru gider.     

Mantıkçı Pozitivist Bilim Anlayışı, aynı zamanda ve sırasıyla klasik, doğrulamacı ve tümevarımcı bilim anlayışı olarak geçer.    

Bilimsel Açıklama: Bir olay ya da olgunun nedenini göstermektir.    

Tümevarım Problemi: Bilimsel yöntemin tümevarıma dayanması, fakat tümevarımın temellendirilememesi durumudur.    

Karl Raimund Popper: Doğrulamadan ve tümevarımdan vazgeçen yeni bir bilim anlayışı geliştirir. Bilimselliğin ölçütü olarak yanlışlanabilirliği getirmiştir.    

Sözde Bilim: Popper’a göre, bilim gibi görünebilmekle beraber, gerçekte bilim olmayan, yani yanlış­lanabilme imkanı bulunmayan teoridir. Popper psikanaliz ve Marksist tarih teorisi benzeri kurumlan sözde bilim olarak kabul eder.  

Mantıkçı pozitivizmin doğrulanabildik ölçütü ile Popper’in öne sürdüğü yanlışlanabilirlik ölçütü bir araya getirildiğinde, bir önerme için dört ihtimalden birisinin geçerli olduğu söylenebilir.

Devrimci Bilim Görüşü: Bilimi mantık temelinde ele almak yerine, özellikle tarihsel gelişim süreci için­de çözümleyen yaklaşımdır. En önemli temsilcisi Thomas Kuhn, Bilimsel Devrimlerin Yapısı adlı eseriyle bilimsel metodoloji ve bilgi üzerinde düşünmenin yeni bir yolunu gösterir.

Kuhn bilimin tarihsel sürecinde dört dönem olduğunu savunur:  

Paradigma: Bilimsel model ya da genel teoridir. Belirli bir bilim dalının konu edineceği olguları belirleyip karakterize eden bir çerçevedir.   

Devrimci bilim görüşünde bilimsel gelişme, düzgün doğrusal yoldan çok dairesel bir yol izler.  

Kuhn’un Doğruluk Anlayışı: Mutabakatçı doğruluk anlayışıdır. Buna göre doğru önerme ya da teori bilim adamları topluluğu tarafından doğru olduğunu inanılan önerme ya da teoridir.     

Kuhn’a göre paradigmanın merkezinde bilimsel teori bulunur.    

Anomali: Eldeki paradigma tarafından çözülemeyen aykırı ya da kural dışı durumdur.    

Kuhn’un devrimci bilim anlayışıyla birlikte nesnel hakikat düşüncesinden vazgeçilir, onun yerini relativizm (görecelilik) alır.  

Eş Ölçülemezlik: İki paradigmanın birbiri ile karşılaştırılamayacağı anlamına gelen tezdir.  

Çoğulcu Bilim Görüşü: Feyerabend tarafından geliştirilmiş anlayıştır. Ona göre çağdaş bilim hastadır, insanın mutluluğuna katkı yapabilmesi için, tedavi edilerek yeniden insanın hizmetine sunulmalıdır.    

Anarşist Bilim Anlayışı: Feyerabend’in epistemolojik anarşizminden beslenen bilim felsefesi anlayı­şıdır. 

Bilim felsefesinin epistemolojik boyutunu oluşturan temel konu bilimsel yöntemin mahiyetidir.  

Mantıkçı pozitivist bilim anlayışını geliştiren bilim adamı ve felsefecilerin bilimde analiz ve bilimsel bilginin kesinliğinin ifadesi açısından gerekli gördükleri formel dil için başvurdukları bilim mantıktır.

FELSEFE Ders Notları 2

FELSEFE

Metafizik

Metafizik: Felsefenin varlığı, varlığın ilk ilkelerini ve nedenlerini konu alan en genel dalıdır.

Thales, Pythagoras, Parmenides, Herakleitos ve Demokritos gibi ilk filozoflar, felsefeleriyle bir görünüş - gerçeklik ayrımı yaparak neyin gerçekten var olduğunu araştırmışlardır.

Platon tarihin ilk ve en büyük metafizik sistemini inşa etmiştir.

Metafiziği "ilk felsefe" olarak niteleyen filozof Aristoteles'tir. Varlığa ilişkin araştırmalarıyla metafiziğin sonraki gelişimini büyük ölçüde belirlediği gibi, metafiziğe yönelik tepkilerin bir anlamda kaynağında da bulunan Aristoteles aynı zamanda bu alanın ilk ve en temel eserini kaleme almıştır.

Comte metafiziğe karşı çıkan pozitivizmin kurucusudur.

Comte’a göre, metafizik imkansızdır. Comte pozitivizmi kuran düşünürdür. İnsan zihninin ve uygarlık tarihinin üç evreden geçerek ilerlediğini öne sürmüştür. Bu evreler dini, metafizik ve pozitif evre'lerdir. Dini evrede insanlar doğal olayları doğaüstü güçlerle açıklarlar. Metafizik evrede insalar doğal olayları, özlerle ve gözlemlenemeyen güçlerle açıklama yoluna giderler. Dinin kalıntısı olan metafizik onda ilerlemenin önündeki bir engel olarak görülür.

Kant’a göre, metafizik alanla, yani duyuların ötesinde kalan alanla ilgili bilgimiz olamaz.

Kant metafiziği genel metafizik ve özel metafizik olarak ikiye ayırmış, genel metafiziği rasyonel teoloji, rasyonel psikoloji ve rasyonel kozmoloji olarak üç bölümde toplamıştır. Kant, Newton fiziğini felsefi olarak temellendirmiştir. Ona göre insan, sadece algıladığı şeyleri, onun ifadesiyle fenomenleri bilebilir.

Metafizik alanla ilgili soruların toplandığı temel başlıklar şunlardır:

Antinomi: Biri tez, diğeri antitez olacak şekilde birbiriyle tutarsızlık ilişkisi içinde bulunan iki önermeden meydana gelen önerme çiftidir.

Heidegger’e göre, biz insanlar “var olanların varlıklarına şaşırıp hayret etmiyoruz, varlık olgusunu göz ardı ediyoruz."

Sartre'a göre, “Şu bahçe, şu şehir ve benim kendim, her şey veridir. Bunun farkına vardığında insana bulantı gelir ve her şey havada uçmaya başlar.”

Ontoloji; Varlığı varlık olmak bakımından inceleyen ve üç bölümden oluşan metafiziğin birinci bölü­müdür. Ontolojideki "to on" var olan, teolojideki "theos" Tanrı, kozmolojideki "kosmos" evren ve arkeolojideki "arkhe" bilgi bakımından ilk olan demektir.

Töz: Var olmak için kendisinden başka hiçbir şeye ihtiyaç duymayan varlıktır.

Töz Metafiziği; Varlığın, var olana indirgendiği ve varlığı anlamının, yorumlamanın veya sınıflandırma­nın anahtarının töz kavramı olduğunu savunan düşüncedir. Töz metafiziğinin temel kavramları töz ve özdür. Töz, bireysel, kendinden varlıktır; öz ise bir şeyi, o şey yapan özelliktir.

Modern Töz Metafiziği: On yedinci yüzyıldan itibaren Descartes, Hobbes ve Locke gibi filozoflar tarafın­dan getirilmiştir. Modern Töz Metafiziği, 17.Yüzyıl bilimine dayanır,süreç felsefesi 19.Yüzyıl anlayışına dayanır.

Teoloji: Tanrı Bilim anlamına gelir. Yani o, Tanrı'yı ele alan, Tanrı'yla ilgili olan disiplin anlamını taşır.

Tikeller: Beş duyu yoluyla algılanabilen somut varlıklardır.

Tümeller: Tikellerin sahip oldukları özellik ya da niteliklerdir. Soyut varlıklardır.

Ontolojik Realizm: Sadece tümellerin gerçek olduğunu, bireysel/duyusal varlıkların onlardan pay ala­rak var olabildiklerini savunan Platon’un görüşüdür.

Platoncu Realizm tümellere yüklenen ayrı varoluş nedeniyle radikal realizm olarak da adlandırılır.

Ilımlı Realizm: Öz ya da tümellerin ayrı bir varoluşa sahip olmayıp bireysel varlıklara veya duyusal tözlere ilişkin olduklarını öne süren Aristoteles’in görüşüdür.

Nominalizm: Tümellerin gerçek bir varoluşa sahip olmadıklarını, yalnızca ağızdan çıkan bir ses olup sadece dilde var olabileceklerini savunan görüştür.

Monizm: Tek bir tözün var olduğunu savunan öğretidir. İki türü vardır; materyalizm ve idealizm.

Materyalizm: Var olan yegâne gerçekliğin madde olduğunu, madde ve maddenin değişimleri dışında hiçbir şeyin var olmadığını savunan görüştür.

Mekanik materyalizmin en önemli temsilcisi Thomas Hobbes, diyalektik materyalizmin temsilcileri ise Karl Marks ve Friedrich Engels’tir.

Determinizm: Evrende her şeyin belirlenmiş olduğunu, dolayısıyla rastlantıya yer bulunmadığını savu­nan görüştür.

İdealizm: Zihnin yegâne gerçeklik olduğunu, fiziki dünyanın bağımsız bir gerçekliği olmayıp, zihinsel veya manevi olanın bir görünüşü olduğunu savunan varlık görüşüdür.

Öznel idealizm: Gerçekten var olanın bireysel zihin olduğunu savunan görüştür. Temsilcisi Berkeley.

Nesnel idealizm: Gerçekten var olanın bireysel zihinlerin üstünde ve ötesindeki evrensel bir akıl oldu­ğunu savunan görüştür. Temsilcisi Hegel’dir.

Düalizm: Birbirinden bağımsız, birbirine indirgenemeyen ruh ve beden gibi iki öğenin var olduğunu kabul eden görüştür. Temsilcisi Descartes.

Modern töz metafiziğinin iki önemli görüşü:

İdealizmin dine, Materyalizmin ise bilime daha yakın olduğudur.

Fenomenalizm: Maddi ya da fiziki nesneleri duyu verileriyle özdeşleştiren görüş, varlığından kesinlikle emin olabileceğimiz şeyin fenomenler olduğunu ileri süren görüştür.

Süreç (oluş) Felsefesi: Doğanın sürekli değişen olay dizilerinden meydana geldiğini, gerçekliğin teme­linde, tözün değil de sürecin, yani belli bir doğrultusu olan bir değişmenin bulunduğunu savunan görüştür. Önemli temsilcileri Bergson ve VVhitehead’tir.

Bergson’a göre sürekli bir oluş, değişme ve gelişme içerisindeki gerçekliği anlamanın tek yöntemi sezgidir.

Varoluş felsefesi: Varlığın ancak varlığı ele alan, varlık sorusunu sorabilen yegâne varlık olarak insan­dan hareketle ortaya konabileceğini savunan görüştür. Önemli temsilcileri Heidegger ve Sartre’dir.

Heidegger’in insan varlığı için kullandığı terim Dasein’dir.

J.P.Sartre, eseri olan Varlık ve Hiçlikte varlığı, Kendinde Varlık ve Kendisi için Varlık olmak üzere ikiye ayırır.

Teolojik metafizik: Evrenin varlığını veya varlığın kaynağını Tanrı ile açıklayan görüştür.

Teizm: Evrenin ilk nedeninin Tanrı olduğunu savunan görüştür.

Ateizm: Evreni yaratan ve onun varlığını devam ettiren, özü itibariyle aşkın Tanrı inancına karşı bir tepki olarak doğmuş olan tutum yada yaklaşımlardır.

Panteizm: Tanrı ve evrenin bir ve aynı olduğunu öne süren düşüncedir. En önemli temsilcisi Baruch Spinoza’dır.

Metafiziksel Kozmoloji: Evrenin maddi bileşenleri ile ondaki düzen olgusuna bir açıklama getirmeye çalışan, evrende bir amaçlılık bulunup bulunmadığı konusunda bir karara varmaya uğraşan düşüncedir.

Teleoloji: Evreni bir amaca göre açıklamadır.

Hilomorfizm: Canlı maddecilik anlamındadır.

Mekanizm: Dünyayı bir makine gibi ele alıp açıklamadır.

Determinizm: Doğada ortaya çıkan olayların değişmez yasalara bağlı olduğunu; evrende olup biten her şeyin bir nedensellik bağlantısı içinde gerçekleştiğini savunan yaklaşımdır.

Nedensellik konusunu ilk ele alan filozof Aristoteles’tir.

Endeterminizm: Dünyadaki her şeyin bir nedenin sonucu olmadığını öne süren yaklaşımdır.

Varlığı varlık olmak bakımından araştırıp, neyin gerçekten var olduğunu belirlemeye çalışan metafi­ziğin kullandığı ayrım görünüş-gerçeklik ayrımıdır.