İslam Dünyasında Felsefenin Ortaya Çıkışı etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor.
İslam Dünyasında Felsefenin Ortaya Çıkışı etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor.

İslam Dünyasında Felsefenin Ortaya Çıkışı

FELSEFE Ders Notları 2
Ortaçağ Felsefesi II
İslam Dünyasında Felsefenin Ortaya Çıkışı


İslam dünyasında ilk özgün ve olgun ürünlerini VIII-XIII. yüzyıllar arasında veren özel anlamıyla "felsefe" çalışmaları başlamadan önce, özünde İslam dininin inanç, ahlak ve hukuk ilkeleri temelinde ilmi ve fikri tartışmaların yapılageldiği bilinmektedir. Fert ve toplum hayatını ilgilendiren gerek dinî ve ahlaki, gerekse hukuki, sosyal ve siyasi her türden problemin doğrudan Hz. Peygamber tarafından çözüme kavuşturulduğu mutluluk çağındaki inanç ve fikir birliği, onun irtihaliyle birlikte, yerini başta hilafet meselesi olmak üzere büyük günah, kader ve irade hürriyeti vb. birçok probleme bırakmıştı. Ayrıca büyük bir hız ve başarıyla gerçekleşen fetihlerle daha ikinci halife Hz. Ömer döneminde İslam'ın Irak, Suriye, Filistin ve Mısır'ı da içine alan geniş bir coğrafyaya yayılması, Müslümanların çok farklı inanç ve kültür çevreleriyle tanışmalarını sağlamış, bu da bazı önemli gelişmeleri beraberinde getirmişti.

İlk Ciddi Tartışma: İlk Ciddi Tartışma ve Görüş ayrılığı siyasi olup Hz. Peygamberin vefatı üzerinde yerine kimin halife olacağı konusudur. 

Kelam: İslam dininin inaç ilkelerini sistemli ve rasyonel bir şekilde  temellendirme, yabancı kültürlerin etkisiyle ortaya çıkan ve toplum hayatında olumsuzluklara  yol açma tehlikesi barındıran bidatları etkisiz kılma, İslam'a yöneltilen eleştirileri cevaplandırma işlevini üstlenen bir düşünce hareketidir.

Kelamcıların Asıl Amacı: İslam inançlarını akli temellere dayandırmak ve açıklamalara kavuşturmak.

Kelamcıların Güvenilir Bilgi Kaynakları: Sağlıklı çalışan duyular, yöntemlice işletilen akıl ve nesnesiyle örtüşen/uyumlu doğru haber. Aklın bilgi kaynağı oluşunu açıklarlarken apriori bilgiyi "bedihiyyat/apaçık", "evveliyyat/önsel" ve "zaruriyyat/zorunlu" terimleriyle ifade eden kelamcılar, "nazar" adını verdikleri akıl yürütmenin "talil/tümdengelim" ve "istikra/tümevarım" olmak üzere iki şeklinden sözederler. Kelamcıların üçüncü güvenilir bilgi kaynağı olarak gördükleri "sadık/doğru" haber'in de "mütevatir haber" ve "ilahi vahiy" olmak üzere iki türü vardır.

Kelamcıların tartıştıkları önemli konulardan birisi olan "büyük günah" veya "iman-amel ilişkisi" konusuna yaklaşımlarıyla Hariciler ve Mürcie  iki aşırı uçta yer alırken, Mutezile ve Ehl-i Sünnet  probleme daha ılımlı ve dengeli bir  şekilde yaklaşmışlardır.

Haricilere göre İman ve Amel: İmanın bir parçası olup büyük günah işleyen kimse imanını yitirmiş ve dinden çıkmış demektir.

Mürcie göre İman ve Amel: İman ile Amel ayrı şeylerdir. Kişi mümin olduğunu söylediği sürece işlediği büyük günahlara bakarak onun dinden çıktığı söylenemez.

Kader ve İrade özgürlüğü meselesinde problemi insanın sorumluluğu bağlamında irdeleyen Kaderiyye yaptığı fiiller konusunda insanın irade ve güç sahibi olduğu ve kendi fiilini kendisinin yarattığını dolayısıyla onu sunurlayıp yönlendirecek bir "kader" den söz edilemeyeceğini savunur.

Cebriyye ise Allah'ın mutlak ilim, irade ve yaratıcı kudretiyle çizdiği kader planı karşısında insanın hiçbir irade ve gücünün olmadığını ileri sürmüştür.

Kaderiyye ve Cebriyye arasında yer alan Mutezile insanın kendi fiillerini gerçekleştireceği irade ve kudreti Allah'ın ona verdiğini ancak onun bu irade ve gücü hangi şekilde kullanacağını da ezeli bilgisiyle kuşattığını söylemiştir.

Ehl-i Sünnet'in iki büyük okulundan biri olan Eşariyye, insanın bütün fiillerinin Allah tarafından bilindiği takdir edilip yaratıldığı görüşündedir. Fakat Eşariyyeye göre insanın yaptıklarından sorumlu olmasını sağlayan bir "cüz-i irade"si bulunmaktadır.

Zühd ve Ahlak Hareketi: Ebu Zerril Gıfari ve ikinci nesilden Hasan el-Basri tarafından temsil edilen ve giderek nazari/teorik bir boyut kazanan bir harekettir. Bu ahlak hareketi VII.yüzyılın ortalarından itibaren tasavvuf adıyla anılmaya mensuplarınada sufi ve mutasavvıf denilmeye başlandı.

Tasavvuf: Ekonomik zenginleşmeye tepki olarak ortaya çıkmıştır. Pek çok tanımı olan tasavvuf riyazet/maddi ilgilerin azaltılması ve tefekkür/Allah'ı anıp düşünmek suretiyle nefis tasfiyesini/iç arınmayı gerçekleştirip yüksek ahlak sahibi olmayı keşif ve ilham yoluyla hakikatin bilgisine ermeyi amaçlayan bir harekettir.

Kelam ve Tasavvufun ortaya çıkışıyla paralellik gösteren bir diğer harakette "Tercüme Hareketi"nin başlamasıdır. Artan eserlerin sığmaması nedeniyle Hizanetül Hikme halife Memun döneminde genişletilerek Beytülhikme (Felsefe Evi) adıyla anılan bağımsız bir kuruma dönüştürülmüştür. 

Dehriyye: Alemin ezeli olduğunu, bir yaratıcısının bulunmadığını ileri süren dehriyye adını "başlangıcı ve sonu olmayan zaman" anlamındaki "dehr" kelimesinden alan materyalist ve ateist bir felsefe ekolüdür. Dehri felsefesinin en önemli temsilcisi İbnül Ravendi'dir.

Tabiiyye (Tabiatçı Felsefe): Deist bir yaklaşımı esas alan tabiatçı ekol, yaratıcı kudret olarak Tanrı'nın varlığını kabul ettiği halde peygamberlik ve din kurumunu reddeder. En önemli temsilcileri:  İslam bilim ve düşünce tarihinde kimyanın kurucusu olarak adılan  Cabir bin Hayyan ve Hekim ve Kimyacı olan Ebu Bekir Razi'dir.

Ebu Bekir Razi Alemin varoluşunu "beş ezeli ilke" (el kudemaül-hamse) adını verdiği Yaratıcı (Tanrı), Nefis (Ruh), Heyula (Madde), Hala (Mekan) ve Dehr (Zaman) kavramlarıyla açıklayan Razi akıl gücü ve adalet duygusu sayesinde iyi-kötü, doğru-yanlış, güzel-çirkin, faydalı-zararlı ayırımını yapabilecek donanımda ve eşit konumda yaratılan insanların bir peygamber rehberliğine ihtiyaç duymayacağını ileri sürerek din kurumunu gereksiz ve anlamsız bulmakta ayrıca birçok çatışma ve savaşın nedeni olarakta dini göstermektedir.

Meşşaiyye: İslam düşünce tarihinin en geniş kadroya ve en yaygın etkiye sahip olan felsefe ekolü Aristocu geleneği sürdürmüştür. Kindi, İbn Sina ve İbn Rüşd gibi çok tanınan filozofların temsil ettiği bu ekol, Aristo'nun Arapçaya çevrilen kitaplarının yanısıra onun Yeni Eflatuncu yorumcuları tarafından yazılan şerhlerinden ve Aristo'ya maledilen sahte eserlerden de önemli ölçüde yararlanmıştır. Eflatun'un Arapçaya çevrilen yedi eserinide kullanan Meşşai Filozoflar daima Eflatun ile Aristo felsefelerini uzlaştırma çabası içerisinde olmuşlardır. Bunun tek istisnası en büyük Aristo yorumcusu İbn Rüşd'dür.

Hepsi de akılcı/rasyonalist olan meşşai filozofları vahiy, peygamberlik ve din olgusunu tanıdıklarından felsefe ile dinin uzlaştırılabileceğini savunmuşlardır.

İhvan-ı Safa: İhvan-ı Safa (Temizlik Kardeşleri) Basra merkezli gizli, gizemli bir ansikolopedist felsefe cemiyetidir. 51 risaleden oluşan bir eser yazmışlardır; Bu eser "Resail" veya "Resailu İhvani's-Safa" olarak bilinir. Amaçları bilinmemektedir. Batıni-İsmaili eğilimler taşımışlardır. Cehalet, batıl inanç ve sapkın fikirlerle kirletildiğini düşündükleri dinin ancak felsefe ile temizlenebileceğini savunan İhvan-ı Safa, insanlığın kurtuluş huzur ve mutluluğunu felsefeleşmiş din ile sağlanabileceğini ileri sürer.

İşrakiyye: XII.yüzyılın sonlarına doğru Şehabettin Sühreverdi tarafından kurulan ekol mantıki kanıtlama ve akıl yürütmenin gerçek bilgiye ulaştıramayacağı hakikatin ancak mistik tecrübe yöntemiyle bilineceğini ileri sürmüştür. Aristocu meşşailere karşı Eflatuncu bir sistem geliştiren Sühreverdi, İbn Sina ve İbn Tufeyl'in eserlerin yararlanmıştır. Ayrıca hermetik ve gnostik geleneklerden de beslenmiştir. Hikmet-ül İşrak adlı eserinde uzun süre uğraştığı bilgi sorununu ancak rüyasında Aristo'nun "çözüme nesneler dünyasında değil kendi öznel dünyasında araması ve özüne dönmesi gerektiğini" ne dair tavsiyesi sayesinde çözdüğünü anlatır. Sühreverdi felsefe ile tasavvufu kaynaştırıp özdeş hale getirmeyi amaçlıyordu.

İbnül Arabi'nin büyük yankılar uyandıran Sistemi: Vahdet-i Vucud ve Tecelli Nazariyesi

Gazzaliden önce kelamcılara Mütekaddimin denirdi.

İlk İslam Filozofu El-Kindi'dir.

Kelamın bir düşünce akımı olarak ortaya çıkması Halife Harun Reşit dönemindedir.

İslam felsefesi tarihinde saf Aristocu olarak bilinen filozof İbn Rüşd'dür.

İslam dünyasında toplumun ihtiyaçları doğrultusunda yapılan ilk tercümeler Tıp alanındadır.