Ontolojik Kategoriler

FELSEFE Ders Notları 2
Metafizik
Ontolojik Kategoriler


Metafizik: "Metafizik" teriminin kökeni eski Yunanca "sonra" ya da "ötesi" anlamına gelen "meta" ön eki ile "doğa"  ya da "fizik" anlamına gelen "phusis" sözcüğüne dayanmaktadır.

"Metafizik" (metaphysica) terimi, "ta meta ta physika biblia", yani "fizik üzerine yazılan notlardan sonra gelen notlar" ifadesi, ilk kez Rodoslu Andronikos tarafından Aristoteles'in bir kısmını "ilk felsefe" olarak nitelendirdiği yazılarından oluşan derlemeyi adlandırmak için kullanılmıştır. 

Metafiziğin Konusu: Ontoloji anlamındaki metafiziğin konusu varolan ve varolabilen şeylerin tümüdür. Bütün şeylerin ontolojik kategori, kısaca kategori, denilen en üst türlerinden oluştuğunu söyleyebiliriz. Bu ketegorilerin en önemlileri arasında nesne ile özellik kategorilerini gösterebiliriz. 

Varlıkbilim anlamındaki metafiziğin konusu varolan ve varolabilen şeylerin türüdür.

Özel bilimlerde, bu bilimlerin konusu olan şeylerin varlığı sorgulanmadan o bilimin örtük  öndayanağı olarak tartışmasız  kabul  edilir.  

Özel Metafizik Alanları: 
  • Rasyonel Kozmoloji - Fiziksel Nesne Kategorisi - Salt Akıllla inceler.
  • Rasyonel Teoloji - Tanrı'yı vahiy yoluyla değil Salt Akılla inceler.
  • Rasyonel Psikoloji  - Zihinsel Nesne Kategorisi - Salt Akılla inceler.
Metafizikte Kuramın Temel Kategorileri: Metafizikte ise  konusunu oluşturan kategorilere ait şeylerin  varlığı bir öndayanak olarak kabul  edilmeyip bu şeylerin  varolup olmadığı  bir metafizik kuram  çerçevesinde dizgesel (sistemsel) olarak irdelenir. 

Temel kategoriler yardımıyla tanımlanabilen kategorilere kuramın türetilmiş kategorileri denir.

Metafiziğin Amaçları: 
  • Varolan, varolabilen  bütün şeyleri kategorilere ayırıp aralarındaki temel ilişkileri ortaya koymak,
  • Bu kategorilerden hangilerine ait şeylerin varolup varolmadığını araştırmak,
  • Varolduğu gösterilmiş kategorilerin hangilerinin temel kategori olduğunu saptamak,
  • Varolduğu gösterilmiş fakat temel kategori olmayan kategorileri temel kategorilere indirgemek,
  • Bu amaçlara ulaşılırken karşılaşılan problemleri ortaya koymak ve çözüm önerisi getirmek,
  • Bu amaçları yerine getiren doğru metafizik önermelerden oluşan doyurucu metafizik kuram ortaya koymak.
Metafizik önermelerin yapısını açıklamak için önce analitik ve sentetik önermeler ile a priori ve aposteriori önermeler arasındaki farklar ortaya koyulur.

Sentetik ve Doğru Önermeler a priori ve aposteriori olmak üzere ikiye ayrılır.

"Bir önerme a priori doğrudur" demek "bu önermenin doğru olduğunu gözlem ve deneyden bağımsız olarak tek başına akılla bilinebilir" demektir.

"Bir önerme a posteriori doğrudur" demek "bu önerme doğrudur fakat a priori değildir" demek, yani "bu önermenin doğru olduğu tek başına akılla değil gözlem ve deney ile bilinebilir" demektir.

Bu durumda bütün doğru önermeler üç türe ayrılır:
  1. Analitik a priori doğrular
  2. Sentetik a posteriori doğrular
  3. Sentetik a priori doğrular
Bir önerme için "sentetik doğrudur" demek "Bu önerme doğrudur ancak analitik değildir." demektir.

Metafizik Öndayanakların Nitelikleri
  • Sağduyu ve sezgilerimizden kaynaklanan, kuşku duyulmayıp kesin sayılan kanılardır.
  • Örtük, tam bilincine varılmayan, tam olarak dile getirilemeyen kanılardır. 
  • Doğru olup olmadıkları biçimsel ve deneysel bilimlerin yöntemleriyle sınanamazlar.
  • Kategorilere ilişkin varlık iddialarımızı dile getirirler.
  • Gerek gün yaşantının gerekse bilimsel bilgilerin öndayanaklarını oluştururlar.
  • Bunlar geniş ölçüde insanların ortak kanıları sayılabilmekle birlikte kişiden kişiye bazı değişiklikler gösterebilirler.
  • Bu kanılar arasında tam bir uyum ve tutarlılık olmadığından dizgesel bir bütün oluşturmazlar.
Türün Kaplamı: Bir türün varolan örnekleyenlerinin kümesine o türün kaplamı denir.

Bir şeyi örnekleyen şeye  (tek başına) örnekleyen, örnekleyeni olduğu şeye de (tek başına) tür denir.

Olanaklı Kaplam: Bir türün tüm örnekleyenlerinin kümesine o türün  olanaklı kaplamı denir. Herhangi bir türün olanaklı kaplamı boş küme değildir, birden çok sayıda öğesi bulunur.

Tümel: Varolan veya olanaklı örnekleyeni bulunan bir şeydir.
Tikel: Varolan veya olanaklı örnekleyeni bulunmayan şeydir.

Buna göre tümeller cinsler ve türler, tikeller ise bunların örnekleyenleridir.

Yinelenebilen Tikel Özellikler: Birden çok sayıda şey tarafından taşınabilen özellikler.
Yinelenemeyen Tikel Özellikler:  Yalnız bir şey tarafından taşınabilen özellikler.

Tikel Özellik: Bir şey tarafından taşınan şeydir.
Tümel  Özellik: Örnekleyeni tikel özellik olan tümeldir.

Nesne: Hiçbir örnekleyeni ve hiçbir taşıyanı olmayan şeydir. Bazı şeyleri örnekleyen ve bazı şeyleri taşıyan şeydir. Nesne türü ise bütün örnekleyenleri nesne olan tümeldir.

Dolaylı Taşıma: Tikel özellikler, onları taşıyan nesneler ile örneklendikleri tümel özellikleri (yani özellik türleri) arasında bir ilişki kurar. Bu ilişkiye dolaylı taşıma denir.

Tümeller, yani nesne türleri ile özellik türleri uzay/zaman içinde yer almazlar. Bazı tümellerin örnekleyenleri yani bazı nesne ve bazı tikel özellikler uzay/zaman içinde yer alırlar.

Örnek: Kırmızı elma ile bu elmanın kırmızı tonu  belli bir uzay/zaman bölgesini kaplar. Ama bunu elma nesne türü ile kırmızılık özellik türü için söyleyemeyiz. Uzay/zaman içinde yer almayan bütün şeylere ister tümel ister tikel olsun soyut şeyler denir. Buna göre bütün tümellerin soyut şeyler olduğunu söyleyebiliriz.

Olay Kategorisi: Olay ortaya çıkan şey demektir. Olaylar üç öğe ile ayırt edilir:
  • Bir veya birden çok sayıda somut nesne
  • Belli bir zaman veya uzay bölgesi
  • Sözü geçen nesnelerin o zaman ve uzay bölgesinde taşıdıkları özellik veya özellikler
Bu üç öğeyi gözönünde tutarak olayları  yalın olaylar ve karmaşık olaylar  olarak iki olay türüne ayırabiliriz.  

Fiziksel Yalın Olay: A gibi bir somut nesnenin T gibi bir zaman anı ve U gibi bir uzay bölgesinde B olma gibi bir tikel özellik  taşıması demektir.

Bu olay : A'nın T anında ve U yerinde B oluşudur. Örneğin: Belli bir yer ve zamanda yağmur yağışı ve ateşe tuttuğum bakır telin belli bir anda  ve yerde kor oluşu  birer yalın olaydır.

Zihinsel Yalın Olay: A'nın T anında B oluşu gibi…U yeri yoktur. Çünkü zihinsel bir olayın uzayda yer kapladığı söylenemez. Örneğin: Benim şu anda yarınki dersi vereceğimi düşünüyor olmam uzayın belli bir  bölgesinde yer almaz.

Ortaya Çıkış Zamanı: A şeyi T anında B olma özelliğini taşırsa, A'nın T anında ve U yerinde  B oluşu  olayının T anında ortaya çıktığı söylenir. T anına olayın ortaya çıkış zamanı denir.

Olay sadece ortaya çıkış zamanında ve yerinde vardır. Zaman ve yer dışında yoktur.

Karmaşık Olaylar: Yalın olayların zaman sırasına göre zincirlenmesi yoluyla karmaşık olaylar oluşur. 

Durum: Bir önermenin karşılığı olup  bu önermeyi doğru ya da yanlış kılan dil dışı şeydir. Bir önermenin doğru olması karşılığı olan durumun gerçek durum yani olgu, yanlış olması ise karşılığı olan durumun gerçek olmaması yani salt olanaklı durum olması demektir.

Durumlar gerçek olanlar ve olmayanlar olarka ikiye ayrılır. Gerçek olanlar olgu, gerçek olmayanlara da salt olanaklı durum denir. Gerçek olmayan salt olanaklı durumlarında gerçek olmaları olanaklıdır. Bir önermenin doğru olması, bu önermenin karşılığı olan durumun gerçek olması, yani bir olgu olması demektir. Öte yandan bir önermenin yanlış olması, bu önermenin karşılığı olan durumun gerçek olmaması, başka bir deyişle bir olgu olmaması yani salt olanaklı durum olması demektir.

Birinci türden kuramların dile getirildiği yapıtlara örnek:
Benedictus De Spinoza'nın Etika adlı eseri

İkinci türden kuramların dile getirildiği yapıtlara örnek:
Aristoteles'in Kategoriler ve Metafizik adlı kitapları.